SECTIO II. QUIBUS SIGNIS SEU MODIS DISCERNI POSSINT VARII GRADUS DISTINCTIONIS RERUM

1. In quo sita sit difficultas. — Tota difficultas consistit in discernenda distinctione modali a caeteris; nam distinctio realis et rationis cum sint extreme oppositae, facile discernuntur; distinctio autem modalis cum sit media, interdum existimatur realis propter convenientiam quam habet cum illa, interdum vero existimatur nulla in re, sed secundum rationem tantum propter quamdam convenientiam cum alia. Ut ergo aliqua generalia signa habeantur, quae ad particulares quaestiones applicari possint, nonnulla breviter dicenda sunt, supponendo, ut aliqua a nobis distinguantur plusquam ratione ratiocinante (de qua distinctione nihil oportet addere, quia est prorsus conficta), ut minimum seu imprimis necessarium esse ut habeant distinctos conceptus obiectivos, et secundum eos rationes formales aliquo modo distinctas, quia nisi hoc saltem modo concipiantur nec concipientur ut distincta, neque erit ulla ratio inquirendi quanta vel qualis sit inter ea distinctio; suppositis vero pluribus conceptibus obiectivis, optime et merito inquiritur quomodo cognoscetur an in re habeant distinctionem, et qualis illa sit.

Signum actualis distinctionis in re

2. Dico primo: quandocumque duo conceptus obiectivi ita se habent ut a parte rei et in individuo separari possint, vel ita ut unum sine alio in rerum natura maneat, vel ita ut realiter disiungatur et realem unionem quam habebant amittant, signum est inter illa esse maiorem distinctionem quam rationis ratiocinatae; atque adeo actualem aliquam ex natura rei, seu quae a parte rei sit. Haec assertio communis est Doctorum, et sumitur ex Aristotele, VII Topic., c. 1, loco decimo quinto, ubi sic inquit: amplius, si potest alterum sine altero esse, non erit idem; ubi Alex. Aphrodis. id notat. Sumi etiam potest ex Augustino, VI de Trin., c. 6, ubi cum dixisset: In unoquoque corpore aliud est magnitudo, aliud color, aliud figura, talem probationem subiungit: Potest enim et diminuta magnitudine manere idem color et eadem figura et mutato colore manere eadem magnitudo et eadem figura, et figura eadem non manente, tam magnum esse et eodem modo coloratum, et quaecumque alia simul dicuntur de corpore possunt et simul et plura sine caeteris commutari, ac per hoc multiplex esse convincitur natura corporis, simplex autem nullo modo. Et inferius inde probat animam humanam non esse simplicem, quia habet varios actus et affectus quos esse distinctos ostendit, quia alia sine aliis, et alia magis, alia minus inveniri possunt. Hac etiam regula utuntur frequenter scholastici, ut patet ex Mag., in I, dist. 8; Durand., dist. 30, q. 2; Soto, In II, dist. 1, q. 5, et In III, dist. 8, q. 1; Ocham, In I, dist. 1, q. 3; et ibi Gabriel., q. 3, a. 3, dub. 1; Hervaeo, Quodl. III, q. 3; et ex metaphysicis utuntur hac regula Ioan. de Gandavo, VI Metaph., q. 10; Anton. Trombeta, V Metaph., q. 3, a. 1; Fonseca, V Metaph., c. 6, q. 6, sect. 1. Item Ferrar., I Phys., q. 10; et Paul. Venet., III Phys., text. 19; Astudil., citatus sectione praecedenti. Eadem utuntur multi ad probandam distinctionem ex natura rei inter subsistentiam et naturam creatam, ut patet ex Aegid., cit. sect. praeced.; Med., III, q. 4, a. 2. Et infra plures referemus suo loco. Et eodem argumento probari solet inhaerentiam distingui ab existentia accidentis; et dependentiam seu actionem a termino, quae omnia in sequentibus videbimus.

3. Ratione probatur, quia si ea quae a nobis concipiuntur ut habentia duos conceptus obiectivos in re inveniuntur coniuncta et postea separantur, vel utrumque manet a parte rei existens post separationem ab alio, vel alterum desinit esse et alterum manet; si priori modo accidat, necesse est illa duo ex natura rei, immo et realiter distingui; primo, quia impossibile est idem omnino a se ipso seiungi ac separari a parte rei; involvitur enim aperta contradictio; nulla enim excogitari potest maior unio in re quam totalis identitas in re; immo illa non est unio sed unitas. Sicut ergo impossibile est dividi quod indivisibile est, ita et a se ipso seiungi quod idem omnino est. Deinde, quia si illa duo manent a parte rei et non unita inter se, unum non est modus alterius neque e contrario; quia de essentiali ratione modi, ut vidimus, est esse actu unitum seu affixum rei cuius est modus; ergo quandocumque aliquid potest separari ab alio et separatum conservari, est signum evidens non esse modum illius; erit ergo vel res per seipsam distincta realiter ab alia, vel modus alterius rei realiter distinctae, ratione cuius etiam modus ipse realiter distinguetur ab alia re. Si autem duo ita separantur in re ut unum existens maneat et non aliud, necesse est ut saltem modaliter distinguantur. Primo, quia impossibile est ut idem sit et non sit; ergo, si hoc non existit quod antea existebat et aliquid manet existens, non possunt esse in re idem omnino, alioqui idem simul existeret et non existeret. Secundo, quando haec duo ita separantur, aliquid Positivum est id quod in re tollitur ab alio et desinit esse, sumendo late aliquid ut distinguitur contra nihil, pro omni re vel modo reali; tale enim supponimus esse utrumque eorum quae praedicto modo separabilia sunt; illud ergo positivum, postquam separatur, non est; ergo quando erat, distinctum aliquo modo erat ab eo quod existens manet. Tandem, quia non est minus impossibile separari idem omnino a seipso, destructo altero extremo, quam conservato utroque; sed ostensum est non posse idem a seipso separari manente utroque extremo; ergo neque poterit altero non manente; ergo, quoties fieri potest talis separatio, supponitur in re distinctio. Et ideo valde errant qui existimant relationem esse aliquid reale positivum sine quo potest fundamentum manere in re ipsa, et tamen non distingui actualiter et a parte rei ab ipso fundamento; est enim aperta implicatio contradictionis. Nam, si relatio in sua essentia aliquid reale est, et nunc est fundamento et postea non est, manente ipso fundamento integro in sua entitate et essentia, necesse est ut quidquid illud est, quod est relatio, sit aliquo modo in re ipsa distinctum a fundamento; alioquin idem omnino secundum rem desineret esse et maneret.

4. Obiectio dissolvitur. — Sed obiicies: nam animal est in re coniunctum homini et est separabile ab illo in equo vel in leone; et tamen non distinguitur in re ab illo, ut supra dictum est. Respondetur, ideo in proposita regula dixi: Id quod in re ipsa et in individuo est separabile; animal enim (et idem est de omnibus similibus praedicatis) solum est separabile ab homine secundum communem rationem conceptam, secundum quam non habet in re unitatem in multis sed ratione tantum; quatenus vero animal est in re et in individuo coniunctum homini, non est separabile ab homine; nam hoc individuum animal quod in re est hic homo, nunquam potest in re manere nisi maneat homo, neque e converso potest durare hic homo quin duret hoc animal.

5. Replicae theologicae respondetur. — Relationes divinae ab essentia nullo modo in re distinctae. — Urgebis: nam saltem in Deo divina essentia est in re coniuncta paternitati; et eadem numero est separabilis ab illa quatenus est coniuncta filiationi; et tamen non distinguuntur actualiter in re ipsa. Aliqui theologi, propter hanc difficultatem admittere videntur distinctionem actualem, et in re ipsa saltem modalem inter relationem divinam et essentiam, quod solet tribui Scoto sed clarius id sentit Durandus; nam Scotus obscurius et valde in communi loquitur de sua distinctione formali. Ea vero sententia in praedicto sensu est valde falsa multumque repugnans divinae simplicitati et perfectioni. Hanc vero disputationem theologis relinquimus; et respondemus breviter. Primo, negando essentiam esse separabilem a paternitate; aliud est enim esse communicabilem filiationi vel processioni, aliud vero esse separabilem a paternitate; quin potius ex intrinseca ratione sua postulat ita communicari illis ut ab hac non separetur; non ergo habet hic locum regula posita de separatione. Secundo respondetur esse illo modo communicabile multis inter se distinctis realiter, sine distinctione ab eo quod illis commune est, nisi sola ratione seu virtualiter, esse proprium rei infinitae simpliciter; et ideo, quamvis late loquendo de separatione pro coniunctione cum alia re distincta realiter in creaturis optimum argumentum sit, quidquid coniungitur cum alio realiter distincto esse etiam ipsum in re distinctum ab altero extremo, quia non potest una res finita eadem numero per identitatem coniungi cum rebus realiter distinctis, tamen in re infinita hoc nullum argumentum est, propter summam eius simplicitatem et perfectionem; et hoc est mysterium Trinitatis, quod sola ac certissima fide tenemus.

Signum distinctionis tantum modalis

6. Dico secundo: separatio unius ab alio, quae solum est non mutua (ut vulgo appellatur), id est, in qua unum extremum potest manere sine alio, non tamen e converso, est sufficiens argumentum distinctionis modalis, non tamen maioris seu realis proprie sumptae. Prior pars satis probata est in praecedenti assertione. Posterior probatur, quia ex huiusmodi separatione non mutua recte convincitur eam rem quae potest manere destructo alio extremo, habere per se suam realitatem independenter intrinsece et entitative seu essentialiter ab illo extremo, quod destrui potest, ipsa manente; non vero potest inde concludi aliud extremum, quod destrui potest, habere ex se propriam entitatem, quia, ut supponitur, illud extremum tale est, ut manere non possit sine altero; sed ad hoc sufficit ut sit modus eius; immo hoc est intrinsecum, ut diximus, entitati modali, ut per se manere non possit nec separari actu ab eo cuius est modus; ergo ex praedicta separatione non potest concludi maior distinctio quam modalis. Et confirmatur; nam ita comparatur motus localis ad mobile, sessio ad sedentem, actio ad terminum, inter quae nullus qui recte sentiat, maiorem distinctionem ponit quam modalem.

7. Quaestiuncula notabilis. — Sed quaeret aliquis, esto sit vera haec regula quasi negativa, ex hac separatione non necessario colligi maiorem distinctionem, an positiva etiam regula vera sit, ea, scilicet, quae hoc tantum modo separabilia sunt, tantum etiam modaliter distingui et non maiori distinctione reali. Videtur enim incerta, atque adeo fallax talis regula; nam, licet illud solum signum non sit sufficiens argumentum maioris distinctionis, non videtur tamen signum sufficiens ad negandam maiorem distinctionem. Fieri enim potest ut illa inseparabilitas quae est ex parte alterius extremi, non oriatur ex identitate aliqua vel minori distinctione sed ex aliquo modo dependentiae magis intrinseco et separabili. Ut, verbi gratia, subiectum et accidens ita comparantur ut subiectum possit manere sine accidente, accidens vero non possit naturaliter manere sine subiecto, etiamsi sit res distincta ab illo. Et aliqui existimant nonnulla accidentia, etiam si sint realiter distincta, non posse etiam supernaturaliter sine subiecto conservari, ut actus vitales et si quae fortasse sunt alia similia. Illa ergo positiva regula, vel falsa est vel incerta. Respondetur aliud esse loqui de inseparabilitate naturali, aliud vero de inseparabilitate in ordine ad potentiam Dei absolutam. Nam ex priori sola non potest sufficiens argumentum sumi indistinctionis realis propriissime et in rigore sumptae, ut argumentum factum convincit et exemplum de subiecto et accidente; et simile de materia et singulis formis materialibus; materia enim potest a qualibet individua forma separari et sine illa conservari; nulla vero talis forma potest naturaliter separari a materia ita ut sine illa conservetur.

8. Obviam itur obiecto. — At vero, si sit sermo de inseparabilitate in ordine ad potentiam Dei absolutam, valde probabile argumentum sumitur, ea quae praedicto modo comparantur et conservari non possunt mutuo separata, tantum distingui modaliter. Ratio est quia si alterum extremum ex illis duobus tale est ut per potentiam Dei absolutam non possit sine alio conservari, magnum argumentum est illud essentialiter tantum esse modum quemdam et non veram entitatem, quia si esset vera entitas non posset habere tam intrinsecam dependentiam ab alia entitate ut non possit Deus illam supplere sua infinita potentia; ergo solum potest id provenire ex eo quod illud extremum in sua intrinseca essentia non est entitas sed tantum modus. Antecedens patet quia causalitatem efficientem ut sic Deus potest supplere, ut omnibus est notum. Item, conservando accidens sine subiecto supplet causalitatem materialem non respectu compositi sed respectu alterius extremi, quae sola illius generis in praesenti intervenire potest. Et eadem ratione posset supplere similem causalitatem formalem, si interveniret, quia non est de se minus intrinseca quam materialis. Nec fingi potest aliud dependentiae genus inter res absolutas, ut omittam relationem et terminum de quibus statim. Dices: multi putant materiam non posse conservari a Deo sine forma, licet forma possit conservari sine materia; et tamen non sequitur solum modaliter distingui. Respondetur, qui ita sentiunt ipsi viderint quo probabili fundamento id asserant; mihi enim illa sententia probari nunquam potuit, ut infra dicam tractando de causis. Deinde non est simile de materia; nam, licet gratis demus non posse materiam sine omni forma conservari, tamen certum est posse naturaliter conservari sine hac vel illa et sine quacumque forma determinate; et hoc est sufficiens argumentum materiam non esse modum formae, sed esse rem distinctam quantum est ex se; nam id quod est modus tantum, non solum separari non potest ab omni re cuius est modus, sed etiam neque hic modus in individuo potest separari ab hac re individua, ut haec sessio ab hoc sedente; cum ergo materia in individuo et haec numero, separari possit ab hac forma et esse sub quacumque alia, recte colligitur ipsam non esse modum formae. At rursus ex eo quod forma est res separabilis et potens manere sine materia, saltem de potentia absoluta, recte etiam concluditur ipsam non esse modum materiae, sed in se habere suam entitatem quae per distinctam unionem materiae coniungitur; praeter alia argumenta, quae sumi possunt ex perfectione formae super materiam et ex activitate eius et aliis similibus. Regula ergo posita, etiam illo positivo modo declarata, quoad nos valde probabilis est. Dico quoad nos, quia fortasse contingere potest ut in se sint distincta quae respectu cognitionis nostrae non exhibent sufficiens signum distinctionis. Tamen, quia nos iudicium ferre non possumus de iis quae in seipsis non videntur nisi per effectus vel signa nobis nota, et quia generalem regulam habemus non esse multiplicandas distinctiones sine sufficienti fundamento, quia distinctio non fit a natura sine sufficienti causa vel necessitate, ac denique quia illa inseparabilitas videtur etiam directe ostendere aliquam identitatem, ideo probabiliter coniectamus ubi non est possibilis separatio mutua, sed non mutua tantum, non esse distinctionem nisi modalem.

Signa realis distinctionis

9. Dico tertio: quamvis ad distinctionem realem cognoscendam plura indicia soleant assignari, tamen duo, quae ex separatione sumuntur, videntur potissima. Unum est de separatione tantum quoad realem unionem, id est, si utrumque simul et actu possit conservari in rerum natura absque unione reali inter se. Aliud est de separatione mutua quoad existentiam, id est, quod unum possit sine alio conservari et e converso, per se immediate, et sine ordine seu connexione necessaria cum aliquo tertio. Hae duae regulae sunt fere probatae explicando duas conclusiones praecedentes. Et prima patet, quia illa duo quae sic separantur, non possunt sic se habere ut unum sit modus alterius, neque e contrario, quia de essentia modi est ut non possit esse nisi unitus actu ei cuius est modus, quia seipso unitur et non alio unionis modo, ut satis declaratum est; ergo illa duo vel erunt res distinctae, quod intendimus, vel erunt modi rerum distinctarum, vel unum erit res et aliud erit modus alterius rei distinctae; et quocumque istorum modorum se habeant distinguentur realiter, vel per se vel ratione rerum distinctarum, iuxta dicta in sectione praecedenti. Secunda probatur, quia, quando duo ita se habent ut mutuo separari possint et unum sine altero conservari, neutrum potest esse modus alterius, quia de intrinseca ratione modi est ut manere non possit sine re cuius est modus; ergo utrumque illorum erit vera res secum afferens veram entitatem quae conservari potest sine altera. Ergo necesse est ea quae huiusmodi sunt realiter distingui, quia distinguuntur a parte rei cum separari possint, et non distinguuntur tamquam res et modus rei sed tamquam res et res; ergo distinguuntur realiter. Dixi autem per se et immediate, quia fieri potest ut duo modi eiusdem rei possint mutuo unus esse sine altero et e contrario; et tunc non recte colligitur distinctio realis inter illos, quia, licet non ratione sui formaliter loquendo, saltem ratione rei quam modificant, habent inter se quamdam realem identitatem et neuter illorum est separabilis, ita ut conservetur sine re quam modificat.

10. Atque ex his constat nihil referre quod haec separatio naturaliter fieri possit vel de potentia absoluta, quia tam essentiale est illi rei quam nos tantum modum appellamus esse actu affixam et modificantem rem cuius est modus, ut repugnet ei de potentia absoluta conservari sine illa re, seu aliter quam actu modificando illam. Qua ratione nec mente intelligi potest figura separata ab omni quantitate et re cuius sit figura vel relatio sine fundamento, si est modus eius, vel motus sine mobili, et sic de aliis similibus. Et ratio est supra tacta, quia quae huiusmodi sunt, non habent ex proprio conceptu sufficientem entitatem in qua conserventur, sed solum ex quadam identitate ad ea quibus insunt; ergo quidquid praedicto modo separabile est, etiam de potentia absoluta, non est modus sed res distincta. Quod ergo attinet ad inferendam in re ipsa distinctionem, nihil refert quod separatio praedicta naturaliter vel supernaturaliter fiat; solum quoad nos poterit esse notior distinctio quando separatio naturaliter fit, interdum vero notificatur nobis per supernaturalia mysteria, quorum cognitio multum iuvat ad naturalia cognoscenda. Quomodo per mysterium Eucharistiae certius nobis constitit quantitatem esse rem distinctam a substantia, quam per cognitionem naturalem constare potuisset.

11. Attentione dignum. — Ubi etiam obiter observari potest quod, licet interdum non sit facta mutua separatio et conservatio duarum rerum, sed unius tantum ab alia, nihilominus nobis sufficit ad inferendam distinctionem realem ut in praedicto exemplo, hactenus quidem factum non est a Deo ut materialis substantia sine quantitate conservetur, sed solum ut quantitas sine substantia materiali permaneat, et nihilominus hoc nobis est sufficiens argumentum ut colligamus quantitatem et substantiam non solum modaliter sed etiam realiter distingui. Non quidem ratione formae (ut sic dicam) sed ratione materiae; nam in humanitate et subsistentia factum etiam est ut humanitas sine subsistentia creata conservetur; non est autem factum neque fieri posse credimus ut subsistentia creata sit absque propria natura substantiali cuius est terminus, unde in hoc exemplo ex praedicta separatione non colligimus distinctionem realem sed solum modalem. Igitur in his praeter separationem oportet considerare naturam eius quod sine alio conservatur; nam si illud sit natura sua quasi adhaerens alteri et imperfectius illo, ac denique id quod maxime videtur habere posse rationem modi et nihilominus sine alio conservatur, signum est distinctionis realis; secus vero est quando id quod in re manet est perfectius habensque praecipuam rei entitatem. Ut in praedictis exemplis comparando ex se substantiam et quantitatem clarum est substantiam esse perfectiorem, et, quod si una esse deberet modus alterius, non substantia quantitatis, sed quantitas deberet esse modus substantiae; igitur, cum per separationem quantitatis a substantia satis declaratum sit quantitatem non esse modum sed veram rem, satis consequenter declaratum est substantiam et quantitatem non distingui ut rem et modum, sed ut duas res. At vero in natura et subsistentia potius constat substantialem naturam esse praecipuam rei entitatem, et quod, si aliqua earum est modus alterius, subsistentia est modus naturae et non e contrario; ex vi autem separationis factae declaratum non est subsistentiam esse plus quam modum cum ipsa non sit sine natura conservata, et ideo ex illa non licet colligere distinctionem realem sed modalem tantum.

12. Unde coniicienda distinctio in iis quae per nullam vim separata adhuc exstiterunt. — Sed difficultas hic superest quando nulla separatio, nec naturalis, nec supernaturalis facta est, quomodo tunc cognosci possit distinctio realis, quia tunc regulae praedictae deservire non possunt, cum tamen non repugnet multa distingui realiter quae hactenus non sint aliquo ex praedictis modis separata, ut materia et forma caeli. Quod si dicas, esto non sint separata, posse cognosci ut separabilia, hoc perinde dictum est ac si deceretur cognosci esse distincta, vel saltem eiusdem difficultatis est; hoc enim inquirimus, quomodo cognoscemus esse separabilia si nec naturaliter separantur, neque a Deo hactenus separata sunt aliquo ex praedictis modis. Et augetur difficultas quia aliqua sunt inseparabilia, etiam de potentia absoluta, quae tamen censentur realiter distincta, ut de intellectu et voluntate, tam inter se quam respectu animae, multi existimant. Propter priorem difficultatem dici potest dictum signum ex separatione sumptum neque esse adaequatum neque unicum nec semper primum aut necessarium, solumque assignari ut certius et notius quando haberi potest; ideoque praeter illud assignari solent nonnulla alia quae breviter attingenda sunt.

Aliud signum realis distinctionis ut inutile reiicitur

13. Primum est distinctio existentiarum; nam quae distinguuntur realiter, habent distinctas existentias; quae vero distinguuntur modaliter unicam tantum existentiam habent; nam modus ideo modus est quia non habet aliam existentiam praeter existentiam rei, cuius est modus.

14. Sed hoc signum nullius momenti est; quia vel est obscurius quam id de quo agimus vel petit principium vel aliquid falsum involvit. Primum enim, si verum est existentiam esse actualem rei entitatem, perinde est dicere illa distingui realiter quae habent existentias distinctas ac si diceretur ea distingui realiter quae habent entitates distinctas. Si autem existentia fingitur esse res distincta ab essentia actuali, aut supponitur eas res quae habent distinctas existentias habere etiam distinctas essentias; et hoc est quidem verum, tamen non est minus difficile cognoscere distinctas existentias quam distinctas essentias, nisi forte per separationem; vel asseritur posse duas essentias habere unam existentiam et tunc distingui tantum modaliter, realem vero distinctionem esse quando cum distinctione essentiarum coniungitur etiam existentiarum distinctio; et hoc non solum existimo ita esse occultum ut naturaliter de nullis rebus cognosci possit, verum etiam esse falsum, quia nulla est maior ratio distinguendi essentias quam existentias in his quae modaliter distinguuntur; idem enim modus distinctionis qui est inter essentias, esse potest inter existentias. Quocirca supponendo, quod infra probabimus, existentiam nihil aliud esse praeter rem ipsam essentiae actualis, sicut in re et modo intelliguntur distinctae essentiae, intelligendae etiam sunt distinctae existentiae, quia modus ut condistinctus a re quam modificat habet suam actualitatem; eadem ergo est ratio idemque modus distinctionis inter illa duo, sive in potentia, sive in actu, sive secundum esse essentiae, sive secundum esse existentiae considerentur. Adde denique iuxta opinionem asserentem esse existentiam rem distinctam ab essentia, posse res realiter distinctas eadem indivisibili existentia existere, ut materiam et formam, et partes omnes eiusdem compositi; ergo etiam iuxta illam opinionem distinctio rerum non satis neque vere manifestatur per distinctionem existentiarum in his rebus quae ita sunt distinctae, ut sint inter se coniunctae, in quibus praesens difficultas potissimum versatur, quandoquidem res distinctae possunt habere eamdem existentiam. Quod si fortasse aliquis hoc non admittat, non est cur possit consequenter admittere rem et modum habere eamdem omnino existentiam, sed modaliter etiam distinctam, ut unumquodque habeat esse sibi accommodatum; igitur eadem quaestio erit de distinctione rerum vel modorum, et de distinctione existentiarum.

Aliud signum realis distinctionis ex Aristotele sumptum exponitur

15. Secundum signum sumi potest ex diversa productione vel corruptione, ita ut ea dicantur realiter distingui quae diversa generatione et corruptione generantur et corrumpuntur. E contrario vero ea esse realiter idem, quae eadem generatione generantur; hoc enim signo usus est Aristoteles, lib. IV Metaph., text. 3, ad probandum ens et unum esse idem. Hanc sententiam refert Fonseca, ex Anton. Tromb., tract. de Formalit., c. 2, et eam impugnat quia proprietates animae eadem actione cum ipsa anima producuntur, et tamen sunt res distinctae; et e contrario relatio non distinguitur realiter a fundamento nec figura a quantitate, et tamen diversa actione producuntur. Sed non censeo hoc signum esse falsum, si debita proportione intelligatur; censeo tamen esse fere inutile ad cognoscendam distinctionem nisi quatenus aliquo modo includit signum separationis. Explico singula, et imprimis suppono sermonem esse de naturali actione seu productione rerum, non miscendo miracula. Item esse sermonem de his quae ex se et natura sua requirunt distinctas actiones quibus fiunt, etiamsi simul producantur. Cur autem haec supponam, infra explicabo. Rursus adverto duobus modis posse intelligi aliqua produci distincta actione. Uno modo, per se primo et absque ulla naturali connexione vel consecutione talium actionum inter se; alio modo, cum connexione actionum, ita ut una ex altera naturali necessitate resultet. Unde e converso duobus etiam modis possunt dici aliqua eadem actione fieri, scilicet, vel aeque primo et absque ulla dimanatione unius ab alio, vel unum primario et aliud secundario, quatenus a priori termino necessario resultat.

16. Igitur, quae priori modo per se primo fiunt actionibus in re distinctis necesse est ut in re distinguantur, et quoad hoc verissima est regula supra posita. Quia tota ratio et distinctio actionum sumitur a terminis; ergo, si termini tales sunt ut requirant actiones distinctas, etiam ipsi erunt distincti; tamen non potest hinc absolute inferri distinctio realis inter terminos, nec maior quam sit inter ipsas actiones; quae interdum possunt realiter distingui, ut productio ligni et calefactio eius; interdum vero tantum modaliter, ut productio ligni, et motio localis eius, quae tantum distinguuntur ut duo modi eiusdem ligni; et eodem modo distinguuntur res productae per huiusmodi actiones, nam per priores producuntur substantia et calor, quae sunt realiter distincta; per posteriores vero substantia et Ubi seu praesentia localis quae tantum modaliter distinguuntur. Servant ergo proportionalem distinctionem res productae cum suis productionibus. Quod quidem verum est non solum quando huiusmodi actiones separatim fiunt et absque naturali coniunctione ut contingit in productione et calefactione ignis, sed etiam quando illae actiones naturaliter coniunctae sunt et una resultat ex alia, ut contingit, verbi gratia, in productione alicuius rei gravi in regione aerea, et motu eius deorsum, qui naturaliter ad talem generationem consequitur; ibi enim evidenter et fere ad sensum patet distinctio actionum, quia una fit intrinsece in uno instanti, alia tantum extrinsece in eodem inchoatur. Esse tamen potest eadem distinctio et consecutio inter actiones instantaneas, ut inter productionem ignis et consecutionem caloris; et idem est de productione animae et emanatione potentiarum eius ab ipsa; nam si illae potentiae sunt res distinctae, etiam illa emanatio est actio physice distincta, quamvis ab alia resultet et ideo dicatur non fieri per se primo. Et similia exempla adhiberi possunt in actionibus tantum modaliter distinctis, ut sunt creatio angeli, verbi gratia, et productio alicuius Ubi, seu praesentiae localis, quae ad illam naturaliter consequitur; et productio alicuius quantitatis et figuratio eius, quae postea fit; et idem est de productione fundamenti et resultantia relationis, supponendo eam esse modum distinctum. Atque ita constat instantias seu exempla adducta contra illam sententiam non urgere; nam in illis omnibus, sicut est distinctio inter actiones, ita et inter terminos et e converso.

17. Constat deinde quo sensu verum sit principium ab Aristotele dicto loco positum: quae una productione generantur, esse idem. Est enim hoc verum de his quae per se fiunt et immediate, unica actione reali; quae autem solum dicuntur produci vel potius comproduci una actione, quatenus unum resultat ex alio, non oportet ut sint idem realiter, sed solum subiecto vel colligatione quadam, quia revera immediate et proxime non fiunt una reali actione, ut in substantia et passionibus realiter distinctis declaratum est. Immo necesse est ut illa una actio indivisibiliter sumatur; nam si sit aliquo modo composita, poterit in adaequato termino eius reperiri aliqua distinctio. Ut unica actione, verbi gratia, calefactione, seu eductione formae de potentia materiae, fit calor seu forma, et unitur subiecto seu materiae, ubi in termino duo fiunt ex natura rei seu modaliter distincta, scilicet, entitas formae seu caloris et unio eius, et tamen actio est una, tamen aliquo modo composita ex modis quasi partialibus qui in ea possunt considerari.

18. Atque hinc ulterius ex dictis constat cur dixerim hoc signum fere esse inutile ad distinctiones rerum cognoscendas; nam iidem varii modi distinctionum possunt reperiri inter actiones qui sunt inter terminos, scilicet, realis, modalis, et interdum rationis, ut est inter generationem hominis et animalis; hi autem modi distinctionum non sunt nobis notiores in actionibus quam in terminis. Quin potius frequentius magisque a priori distinctionem actionum ex terminis venamur; non enim alia ratione censemus calefactionem esse actionem realiter distinctam a ligno, constitutionem autem eius in tali Ubi solum modaliter distingui, nisi quia calor est res distincta, praesentia autem localis solum est modus distinctus. Addidi praeterea haec esse intelligenda de distinctione actionum quam termini per se natura sua requirunt, quia, si actiones solum distinguuntur vel ex temporis sucessione vel ex diverso modo quo fiunt, non est necesse ut ex distinctione actionum aliqua distinctio in termino colligatur. Nam, sicut eidem rei possunt modi distincti inesse, praesertim successive, ita ad eumdem terminum possunt distinctae actiones terminari si sint a distinctis agentibus vel distinctis temporibus, quomodo idem lumen nunc producitur una actione ab una lucerna, et potest deinde ab alia per actionem distinctam conservari; et idem homo per generationem producitur et per resurrectionem reproducitur. Dixi denique non esse admiscenda miracula, quia divina virtute non solum successive sed etiam simul potest eadem res pluribus actionibus produci aut conservari, ut in III tom. III partis latius tractavi. E contrario vero, non existimo fieri posse ut res omnino distinctae eadem actione producantur. Ratio autem differentiae non est difficilis ex dictis, quia actio est quidam modus rei quae fit; non potest autem unus et idem modus indivisibilis distinctis rebus inesse, ut in superioribus probatum est; quod autem plures modi eidem rei insint, non est repugnantia, quando ipsi modi inter se non sunt oppositi; sed videri potest superfluum quando vel sunt eiusdem rationis vel ad idem tendunt; tamen respectu divinae sapientiae potest non esse superfluum, et nulla ostenditur pugnantia, propter quam possibile non sit.

Expenditur aliud signum realis distinctionis

19. Tertium signum adhiberi solet, scilicet, quando unum se habet ut producens et aliud ut productum esse sufficiens signum distinctionis realis. Ita Fonseca, lib. V Metaph., c. 6, q. 6, sect. 1, ex D. Thom., I, q. 41, a. 4. Sed hoc signum imprimis non est universale, ut per se constat. Deinde si solum assignetur ad concludendam distinctionem ex natura rei, abstrahendo a modali, vel propria reali, est generaliter verum; si autem intelligatur de propria distinctione reali, ut verum teneat, coarctandum est ad productionem vel substantialem propriam, perfectam ac primariam, vel accidentalem quae terminetur ad aliquid quod ipsi producenti non unitur; nam in his duobus casibus semper requiritur distinctio realis; in aliis vero non semper. Primum patet, quia non potest idem suppositum substantiale seipsum producere proprie ac primario, quia, ut producat supponitur esse; et ideo si producit suppositum, aliud a se distinctum producit. Unde etiam divinae personae quamvis unitatem in essentia habeant, ob realem productionem unius ab alia realiter distinguuntur. Dixi autem proprie ac primario, quia per miraculum fieri fortasse potest ut aliqua res seipsam reproducat; tamen tunc necesse est ut illa res supponatur prius alia actione producta, et ideo secunda actio non est primaria productio neque propria, sed solum per modum conservationis; de qua re latius in materia de Eucharistia. Secundum ita declaratur, quia, quidquid ab aliquo producitur, debet ab illo in re ipsa actu distingui, quia ipsamet productio debet esse a producente distincta aliquo modo, maxime cum ponatur esse accidentalis; ergo et terminus eius debet esse distinctus a parte rei ab ipso producente; ergo, si aliunde supponatur quod talis terminus non producitur cum unione et coniunctione ad ipsum producentem, necesse est ut non sit modus eius, sed res distincta ab ipso vel modus rei distinctae ab ipso; necesse est ergo ut non tantum modaliter sed re aliud distinguatur, vel per se immediate, vel ratione eius in quo est. At vero, si productio sit accidentalis et terminetur ad aliquid quod unitur et coniungitur producenti, non est signum sufficiens distinctionis realis. Nam, licet interdum possit intervenire talis distinctio, ut in visu producente visionem, et intellectu, voluntate ac similibus facultatibus quae producunt qualitates realiter a se distinctas quibus ipsae informantur, tamen hoc simpliciter necessarium non est, ut patet quandocumque id quod producitur solum est modus ipsius producentis, sive per se et per propriam actionem producatur ut in praesentia locali quam in se efficit qui se movet; sive per actionem tantum resultantem, ut in emanatione subsistentiae a natura, et similibus. Quod si dicatur non quamcumque productionem, sed eam quae est res distincta a producente, inferre distinctionem realem producentis et producti, hic erit circulus omnino inutilis; nam actionem huiusmodi esse re distinctam a producente non potest aliunde colligi quam ex eo quod non producitur per eam modus aliquis producentis, sed vera qualitas seu forma ipsum afficiens, quod inquirebatur.

20. Atque idem iudicium est de alio signo quod idem auctor ibidem subiungit de relatione causae et effectus, nam hoc maxime habere potest locum in causa efficienti de qua procedunt omnia dicta et applicari suo modo possunt ad causam formalem vel materialem; nam, licet propriissime non reperiantur nisi inter actum et potentiam realiter distincta, tamen aliqua etiam ratione interveniunt inter modum afficientem et rem affectam; in causa autem finali non habet locum, cum finis et effectus possint in eamdem rem coincidere; immo et finis et agens, vel finis et forma.

21. Conclusio ex dictis elicitur. —. Vix ergo potest aliquod certum indicium realis distinctionis dari, quando res huiusmodi sunt ut naturaliter semper ac necessario sint inter se realiter unitae et hactenus non sunt divinitus separatae; non nego tamen posse inveniri plures res huiusmodi realiter distinctas, ut exemplis superius allatis constat; sed solum assero huiusmodi distinctionem non posse aliquo generali signo discerni, sed in singulis considerandam esse propriam rationem essentialem et gradum perfectionis et munus ad quod ordinantur, ut ex omnibus in unum collectis possit iudicium de distinctione fieri; ut verbi gratia, inter materiam et formam caeli facile credimus esse distinctionem realem, quia ex communibus rationibus essentialibus materiae et formae intelligimus neutram earum esse modum, sed veram entitatem; et aliunde ex variis proprietatibus caeli intelligimus in eo reperiri utramque secundum proprias rationes earum, ac denique ex limitata earum perfectione concludimus ipsas esse ex natura rei et consequenter realiter distinctas. Simili modo inter formam substantialem et potentiam per se primo ordinatam ad actum accidentalem efficiendum creditur intercedere realis distinctio, quia ratio facultatis operativae valde perfecta in suo genere est; unde non videtur esse aliquis modus accidentalis qui solet esse valde imperfectus, sed vera entitas et forma per se ordinata ad talem actum; aliunde vero, considerata limitatione substantiae finitae non videtur in sua essentiali ratione, prout in re existit, comprehendere tam diversas rationes seu habitudines ad actus adeo diversos quales sunt actus essendi et operandi; unde concludimus esse inter illa duo realem distinctionem, cum non sit inter rem et modum, sed inter essentias constituentes proprias entitates. Ad hunc ergo modum in caeteris philosophandum est, considerando prius an rationes illae inter quas distinctio quaeritur, excedant rationem modi, et utraque per se sufficiat ad constituendam entitatem; et deinde, an tanta appareat in eis diversitas ut in re finita requirant aliquam distinctionem ex natura rei, et actualem in re ipsa; et ita fieri poterit probabilis coniectura de qualitate distinctionis.

Dubium occurrens de separabilitate rerum distinctarum

22. Realiter distincta mutuo separari possunt, si in esse serventur. — Dubium vero superest quod in altera parte propositae difficultatis tangebatur, an, scilicet, omnia quae sunt a parte rei realiter distincta, possint per divinam potentiam separari. Quod potest de duplici separatione supra tacta intelligi. Primo de sola separatione quoad unionem realem, conservato in esse utroque extremo. Secundo, de separatione quoad esse, id est, in qua uno destructo, aliud in esse conservetur. Suppono autem quaestionem versari circa res omnino inter se condistinctas, ita ut non se habeant ut totum et pars, seu ut includens et inclusum; nam de his constat, quod aliud includit non posse sine illo conservari, quia ex illo intrinsece constat. De rebus autem priori modo condistinctis variae possent referri opiniones, quas omitto, quia ad particulares materias pertinent. Et ad priorem sensum respondeo huiusmodi res semper posse illo modo separari de potentia absoluta (sic enim loquimur), neque occurrit ulla exceptio quam in hoc facere oporteat. Et ratio est quia his rebus non potest repugnare mutua separatio unius ab alia ex defectu sufficientis entitatis (sicut in modis contingit), quia, ut supponimus, utraque earum habet veram entitatem distinctam ab alia; si ergo est repugnantia, solum potest esse vel ex dependentia unius ab alia vel ex naturali connexione seu dimanatione alterius ab altera; non enim potest alia ratione excogitari. Sed, quamvis hic recte inferri possit naturalis inseparabilitas, non tamen in ordine ad potentiam Dei absolutam, quia, ut supra tactum est, omnem illam dependentiam potest. Deus supplere, quia vel est dependentia in genere causae efficientis, vel, si est causae formalis aut materialis, non est tamquam intrinsece componentis sed tamquam sustentantis vel actuantis rem a se distinctam, quae dicitur causalitas quodammodo extrinseca, quam totam Deus supplere potest. Multo autem facilius potest impedire quamcumque naturalem dimanationem, tum quia illa fieri non potest sine influxu Dei quem ipse potest non dare; tum etiam quia potest destruere quamcumque unionem inter illas duas res, et sua virtute sola utramque efficere vel conservare. Itaque in hoc nec generalem repugnantiam, nec rationabilem exceptionem invenio. Nam, quam aliqui faciunt de passionibus et essentia, vel nulla ratione nititur, vel, si quae est apparens, illa potius probat illas non esse in re distinctas quam, supposita distinctione, separari non posse.

23. Occurritur obiectioni. — Solum posset instari de relationibus unionis, verbi gratia, materiae et formae, quae realiter distinguuntur sicut ipsa materia et forma, quia in ipsis sunt adaequate et tamen non possunt conservari disiunctae sed tantum unitae. Respondetur primum, si sit sermo de relationibus praedicamentalibus, fortasse illas non esse aliquid reale distinctum in re ab huiusmodi unione sed solum mutuam denominationem rerum unitarum inter se; vel, si admittamus illas relationes esse positivos modos reales partium unitarum, respondetur illas non esse inter se unitas, formaliter loquendo, sed esse inter partes unitas; ideoque non posse conservari sine unione earum, quia in illa fundantur, quod non est contra dicta. Si autem sit sermo de ipsa unione formali, quae est relativa secundum dici seu trascendentaliter, illa non est res distincta a partibus unitis, sed modus earum; et ideo mirum non est quod non possit talis modus conservari dissoluta ipsa unione cum sint idem modus et unio.

24. Rerum distinctarum una destrui potest manente altera in esse. — Ad posteriorem autem sensum respondeo, etiam illo modo posse res distinctas separari per potentiam Dei, triplici adhibita exceptione quae sub uno nomine essentialis habitudinis vel dependentiae comprehendi potest. Ratio generalis regulae est fere iam tacta, quia, si res realiter distinguuntur, disiungi etiam realiter possunt; quae sic autem disiuncta sunt, non repugnat vel contradictionem involvit unum a Deo conservari sine alio, quia regulariter solum potest esse inter illa dependentia effectiva, non vero essentialis, et illam Deus supplere potest.

25. Prima exceptio de Deo et creaturis. — Unde prima exceptio est de creaturis respectu Dei; sunt enim res a Deo distinctae et potest Deus sine illis esse, non autem illae sine Deo; non solum quia Deus est per se ens necessarium sed propter essentialem dependentiam quam habent a Deo; ratione cuius, si per impossibile fingatur Deus non esse, non possent creaturae esse sine illo. Quam dependentiam effectivam ita essentialem non habet una creatura ab alia, praesertim si habeat veram entitatem et realitatem de qua nunc loquimur; nam fortasse id quod intrinsece tantum est modus, potest essentialiter dependere ab eo cuius est modus; de quo alias, nam ad praesens non refert.

26. Secunda de relatione et termino. — Secunda exceptio est relationis et termini realiter distincti; non enim potest in rerum natura alterum sine altero mutuo conservari, quamvis non habeant inter se propriam realem unionem, sed habitudinem. Ratio vero est, quia relatio ut sic essentialiter et quasi formaliter pendet a termino; et ideo neque consurgere aut conservari potest sine illo; neque aliunde potest haec ratio amplius probari nisi quia huiusmodi est relationis essentia, ut nunc ex communi opinione supponitur; loquimur enim de relatione reali pure praedicamentali.

27. Tertia de personis divinis ad invicem. — Tertium exemplum est de divinis personis, quae, licet distinguantur realiter, non possunt inter se separari in esse propter intrinsecam et necessariam connexionem quam inter se habent. Quae potest ad praecedens caput reduci: sunt enim relativae personae, et ideo una esse non potest sine alia. Item oritur ex unione quam habent in essentia per veram atque perfectam identitatem cum illa, ratione cuius fit imprimis ut quaelibet illarum personarum sit ens simpliciter necessarium, atque adeo ut ei repugnet absolute et simpliciter non esse; et consequenter fit ut nulla possit esse sine alia; quia, si nulla illarum personarum potest non semper esse, neque etiam poterit una esse, cum alia non sit. Sicut ob hanc etiam causam, quamvis creaturae non pendeant per se a relationibus divinis ut sic, nihilominus non possunt praedicto modo separari in esse ab eisdem relationibus; quia non possunt creaturae existere quin supponantur relationes illae existentes; sunt enim ens simpliciter necessarium; et licet ex parte creaturae non sint per se necessariae ad eius creationem, tamen ex parte Dei sunt necessariae, quia et per se sunt in Deo et ipsae essentialiter sunt Deus. Denique formaliter ac sufficienter id provenit ex unione cum essentia per identitatem; nam, cum quaelibet relatio et essentia sint inter se omnino idem in re, neque essentia esse potest a parte rei sine qualibet relatione, neque relatio quaelibet sine essentia. Unde fit ut neque etiam una relatio possit sine aliis existere. Dices, hoc argumentum fundari in illo principio Aristotelis, IV Metaph., text. 3: Quae sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se, quod in Trinitate locum non habet; alioqui non solum inferretur unam relationem non posse esse sine alia, sed etiam esse aliam; respondetur formaliter non fundari in illo principio, sed vel in hoc quod ea quae sunt omnino idem in re non possunt ita in re separari ut unum sine alio existat, vel certe in hoc quod essentia et relatio divina non utcumque sunt idem, sed ita ut essentia sit de essentia relationis et relatio sit intrinsecus terminus essentiae; et ideo nec relatio potest esse sine essentia sibi essentiali, neque essentia sine suo termino intrinseco et simpliciter necessario. Sed de his satis pro huius loci occasione.

Signa distinctionis rationis

28. Ultimo ex dictis facile intelligi potest quomodo distinctio rationis possit dignosci et ab aliis discerni. Nam imprimis de distinctione rationis ratiocinantis nulla est difficultas, quia, cum haec non solum non sit in re, sed neque etiam in illa habeat fundamentum, facillime cognoscetur; maxime cum neque etiam in ipsis conceptibus obiectivis habeat formalem diversitatem, sed solum quasi materialem per repetitionem, vel comparationem eiusdem conceptus, quo, cum unus sit, ut pluribus utimur, sicut Aristoteles dixit, V Metaph., c. 9, text. 16. Distinctio autem rationis ratiocinatae imprimis requirit diversitatem aliquam formalem in conceptibus obiectivis, in quo differt ab altera distinctione rationis ratiocinantis; convenit autem in hoc cum distinctionibus in re inventis. Ut autem talis distinctio iudicetur rationis et non rei, satis est ut praeter illam distinctionem conceptuum, nullum inveniatur signum ex omnibus positis ad distinctionem modalem vel realem cognoscendam; nam, cum distinctiones non sint multiplicandae sine causa et sola distinctio conceptuum non sufficiat ad inferendam distinctionem rei, quandocumque cum illa distinctione conceptuum non adiungitur aliud signum maioris distinctionis, iudicanda semper est distinctio rationis et non rei. Ex quo infero, quandocumque certo constet aliqua duo quae in re unita et coniuncta sunt, ita esse in conceptibus obiectivis distincta ut in re et in individuo sint prorsus inseparabilia, tam mutuo quam non mutuo, et tam de potentia absoluta quam naturaliter, et tam quoad esse quam quoad realem unionem inter se, tunc magnum et fere certum argumentum esse illa non distingui actu in re, sed ratione ratiocinata. Probatur ex dictis, et primo inductione; nam Petrus, homo, animal, et caetera praedicata, prout in re sunt in Petro, non distinguuntur ex natura rei. Similiter in intellectu ratio superior et inferior, synderesis, memoria, et similia attributa eius non significant aliqua in re distincta, sed ratione tantum ratiocinata; quia illa potentia talis est ut haec omnia in sua adaequata ratione comprehendat, nec sint in illa separabilia ullo modo etiam de potentia Dei absoluta, quoad ipsam facultatem seu actum primum, licet quoad usum possint separari. Secundo, ratione insinuata, quia, quae huiusmodi sunt, non alia de causa videntur ita inseparabilia nisi quia in re unam et indivisibilem habent essentiam et entitatem: alioqui cur saltem divina virtute separari non possint, praesertim in creaturis? Denique, quia ibi nullum est sufficiens signum maioris distinctionis; ergo debet iudicari illa distinctio esse rationis, quamdiu maior non constiterit.