SECTIO III. QUIS RESPECTUS, AD PRINCIPIUM VEL AD TERMINUM, SIT MAGIS ESSENTIALIS ACTIONI, ET UNDE SUMAT SPECIFICATIONEM SUAM

1. Cum ostensum sit actionem duplicem respectum includere intrinsece et essentialiter, videndum consequenter est quomodo illi duo respectus in unam et eamdem rem simplicem ac per se unam conveniant. Nam videntur inter se specie diversi, cum res plusquam specie diversas respiciant; ergo vel non possunt rationem essentialem actionis per se unam componere, vel dicere oportet ab altero sumi rationem generis, ab altero rationem differentiae, ut ita possint rationem per se unam componere. At vero nulla ratione potest uni respectui tribui differentia generica vel specifica potius quam alteri, quia actio in genere utrumque respectum includit, ad agens in communi et ad terminum in communi; actio vero in specie variari potest, tum variato termino, tum etiam variato principio agendi.

2. Haec quaestio in propriis terminis fere est ab auctoribus praetermissa, sed illam includunt vel sub communi quaestione de specificatione motus ex termino, quam attingemus disputatione sequenti, vel sub alia quaestione de specificatione actuum immanentium ex obiectis, quam supra insinuavimus, cum de qualitate ageremus. Nihilominus tatuen specialem habet difficultatem propter peculiarem respectum quem actio ut actio dicit ad agens et propter varia dicta doctorum, praesertim D. Thomae. Supponimus autem ex dictis in superioribus, et ex doctrina D. Thomae, I-II, q. 54, a. 2, has entitates vel modos qui in sua essentia includunt respectum ad aliquid, ab illo etiam sumere speciem; non quod ipse terminus aut res extrinseca sit propria differentia, cum haec debeat esse interne ac formalissime in ipsa re, sed quod, iuxta diversitatem rei ad quam est habitudo, varietur habitudo ipsa et consequenter essentia rei.

Variae sententiae proponuntur

3. Hoc supposito, varii possunt esse modi dicendi in praesenti difficultate. Primus est actionem sumere speciem ex principio agendi et non ex termino, per se loquendo. Haec videtur esse sententia D. Thomae, I-II, q. 1, a. 3, cuius haec sunt verba: Cummotus distinguatur per actionem et passionern, utrumque eorum ab actu speciem sortitur: actio quidem ab actu qui est principium agendi, passio vero ab actu qui est terminus motus. rinde calefactio actio nihil aliud est quam motio quaedam a calore procedens; calefactio vero passio nihil aliud est quam motus ad calorem; definitio autem manifestat rationem speciei. Et ratione probatur haec sententia, quia actio habet tam essentialem habitudinem ad principium efficiens, ut, illo variato, necesse sit variari actionem; ergo necesse est ut ab illo sumat speciem; e contrario vero non ita pendet ex termino, ut hoc essentialiter variato necesse sit actionem essentialiter variari; creatio enim caeli et terrae eiusdem speciei est, etiamsi res ipsae creatae specie differant. Et confirmatur primo: nam actiones vitales differunt a non vitalibus ex principio activo, scilicet, quia procedunt a principio intrinseco et vitali. Et rursus actiones vitales differunt inter se ex obiectis, quatenus sunt principia activa earum, ut supra dixit D. Thomas; ergo in universum actiones distinguuntur ex principio. Confirmatur secundo, quia motus ut motus vel ut passio seu mutatio generatim sumpta sumit speciem a termino; ergo actio ut actio non potest inde sumere speciem; nam cum sint res diversorum praedicamentorum, non possunt habere idem specificationis principium.

4. Secundus modus dicendi est actionem sumere speciem ex termino et non ex principio agendi. Sumiturque ex D. Thoma, q. 6 de Potent., a. 8, ubi ait: Proprie actio sicut et motus a termino speciem habet, a principio autem habet proprie quod sit naturales. Idemque videntur sentire omnes philosophi, cum loquuntur de specificatione motus ex termino; nam sub motu actionem et passionem includunt. Ratione etiam probatur, quia si actio non sumeret specificationem suam a termino, sed a principio agendi, omnes actiones procedentes ab eodem principio essent eiusdem speciei, etiamsi ad diversissimas res tenderent, quia haberent idem principium specificans. Consequens autem incredibile est, alias calefactio et illuminatio solis essent actiones eiusdem speciei, quia procedunt ab eadem luce solis; et similiter omnes actiones voluntatis, praesertim illae quae ab illa sola fiunt ut a principio proximo activo, essent eiusdem speciei. Confirmatur primo, quia actio, licet ab agente procedat, tamen essentialiter est communicatio alicuius esse et sub ea ratione est via ad suum terminum; via autem essentialiter respicit terminum et variatur variato termino; ergo ab illo speciem sumit. Confirmatur secundo, nam cum motus duos habeat terminos, nimirum a quo et ad quem, iuxta veram philosophiam non accipit motus speciem a termino a quo, sed ad quem; at vero ad eumdem modum videntur comparari ad actionem principium agendi et forma facta; nam agens est a quo egreditur actio, forma vero est ad quam tendit, quam semper hic nomine termini intelligimus; ergo non sumit actio speciem a principio a quo egreditur, sed a termino ad quem tendit.

5. Tertia sententia esse potest ad specificationem actionis concurrere simul principium et terminum, ita tamen ut variatio utriusque et singulorum ad diversitatem actionis sufficiat; nam si actio sit ab eodem agente ad eumdem terminum, actio erit eiusdem speciei; si vero terminus sit idem et agens diversum, actio erit diversa; et e converso, si agens sit idem et terminus distinctus, actio erit distincta ab utraque praecedentium. Haec etiam sententia sumi potest ex D. Thoma, citato loco de Potentia, et clarius I, q. 77, a. 3, ubi ait: Ex his duobus actio speciem recipit, scilicet ex principio vel ex fine seu termino; ubi notanda est illa distinctio val; indicat enim diversitatem in quocumque illorum sufficere ad diversitatem actionis. Ratione autem probari potest haec sententia, primo ex illo principio D. Thomae, dicta q. 54, I-II, a. 2: Omnia quae dicuntur secundum ordinem ad aliquid, distinguuntur secundum distinctionem eorum ad quae dicuntur; ergo quod dicitur secundum ordinem ad plura, distinguetur secundum distinctionem eorum. Et quia, sicut bonum ex integra causa et malum ex quocumque defectu, ita unitas requirit convenientiam omnium principiorum, ad diversitatem autem sufficit diversitas singulorum; ergo in praesenti, cum actio essentialiter respiciat tum principium, tum etiam terminum, ex convenientia et unitate eorum sumet unitatem, et ex distinctione cuiuscumque illorum sumet diversitatem. Quod secundo ostenditur inductione; nam imprimis productio eiusdem hominis facta ab homine generante, vel a Deo creante, est actio specie diversa ex diversitate principiorum, quamvis terminus sit idem; idem videtur certius de eiusdem hominis generatione et resurrectione et de productione naturali et miraculosa eiusdem visus. Rursus e contrario multo certius est actiones calefaciendi et illuminandi esse diversas specie ex terminis, etiamsi ab eodem principio procedant, ut paulo ante dicebamus. Unde tertio potest haec sententia confirmari rationibus primae et secundae; nam illa probant diversitatem in quocumque illorum respectuum sufficere ad diversitatem actionis; ex quo plane fit utrumque simul concurrere ad specificationem actionis.

6. Addunt vero aliqui etiam illa duo simul sumpta non sufficere ad unitatem actionis, sed oportere praeterea attendere ad modum actionis, quia fieri potest ut principium et terminus sint eadem, et nihilominus actio sit diversa ex modo, ut in nonnullis exemplis supra positis videre licet: creatio enim et generatio eiusdem rei, etiamsi utraque actio a Deo immediate fiat, sunt actiones specie diversae, non ex termino vel principio, sed ex modo. Similiter dicunt philosophi motionem circularem et rectam distingui specie, etiamsi ad eumdem terminum tendant et ab eodem principio procedant. Et simile est de auctione et diminutione. Et confirmari potest a simili, nam habitus saepe distinguuntur ex modo tendendi, etiamsi alias in obiectis conveniant. Sicut etiam duae viae materiales, licet ad eumdem terminum tendant, solent distingui, quia diversis modis seu per diversa spatia tendunt.

Actionem speciem ac diversitatem sumere a termino

7. In hac diversitate opinionum dicendum imprimis censeo ad unitatem specificam actionis requiri termini unitatem, et consequenter ad terminos specie diversos semper esse actiones specie diversas; atque adeo speciem actionis semper sumi aliquo modo ex termino. Haec sumitur ex Aristotele, V Phys., c. 4, textu 31, nam quoad hoc eadem est ratio de motu et de actione, ubi reliqui philosophi idem sentiunt. Idem Aegid., In 1, dist. 17, a. 2. Et ratio est quia terminus comparatur ad actionem per modum formae et actus ultimi, propter quem primo ac per se fit; ergo inde sumit primariam rationem suam. Item, quia actio in re non est nisi ipsa forma vel res quae fit, prout egreditur et pendet ab agente; ergo si forma quae fit est specie diversa, etiam actio erit specie diversa; tandem actiones ex terminis ad quos tendunt habent contrarietatem et repugnantiam; ideo enim frigefactio et calefactio contraria sunt, quia termini ad quos tendunt sunt contrarii; similiter ex terminis habent communem denominationem, ut dicitur calefactio a calore, quod est signum inde etiam habere speciem et naturam. Quo argumento usus est in simili Philosophus, V Phys., textu 4 et 48; argumenta etiam facta in secunda opinione hanc assertionem sufficienter persuadent.

8. Sed quaeri hic potest quanta vel qualis terminorum distinctio vel unitas sufficiat vel requiratur ad distinctionem vel unitatemactionis. Quidam enim putant non sufficere specificam distinctionem terminorum in suo esse naturali et reali, sed requiri etiam quod distinguantur in ratione formali terminandi; et e converso, ad unitatem specificam actionis non existimant requiri unitatem specificam termini in suo esse reali, sed in esse formali termini. Sicut enim in obiectis habituum distingui solet obiectum materiale et formale, ut unitas vel distinctio habitus non ex materiali sed ex formali obiecto sumenda intelligatur, ita censent in terminis actionum distinguendum esse, et materialem terminum appellant rem quae fit secundum suum esse reale; formalem vero eamdem rem secundum modum quo efficitur ab agente. Quae sententia sumi potest ex Alberto, VII Phys., tract. III, c. 1. Nihilominus tamen conclusio posita intelligenda est de terminis productis per actionem secundum esse eorum, nisi enim ita intelligatur, nihil certum de unitate vel distinctione actionum ex terminis affirmari potest. Nam ala formalitas termini unde sumenda est? Si enim dicatur sumenda ex modo agendi, de ipso modo agendi inquiri poterit an sit unus genere vel specie ultima. Primum non semper dici potest, ut patet de modo agendi per alterationem, vel per eductionem de potentia materiae et aliis; si autem sub hoc modo agendi sunt varii modi seu variae actiones specie distinctae, non potest distinctio nisi ex terminis designari, qui termini sumendi necessario erunt secundum esse rei, quia in modo quo attinguntur non differunt. Et hac ratione dicebamus superius actionem creativam non esse unius speciei respectu rerum omnium, sed pro diversitate specifica creaturarum, actiones etiam creandi specie differre; idque a paritate rationis confirmabamus ex diversitate specifica generationum vel alterationum tendentium ad diversos terminos.

9. Quod argumentum etiam praesentem sententiam confirmat; nam, quod generationes equi, leonis, etc., specie differant, communis est philosophorum sensus; nam Aristoteles calefactionem et frigefactionem aperte dicit specie differre, V Phys., c. 3, et videtur per se manifestum: nam illae actiones natura sua contrariae sunt. Et fere eadem ratio est de eductione formarum substantialium specie distinctarum, natura sua in eadem materia repugnantium. Idem praeterea argumentum fieri potest de omnibus actionibus intellectus aut voluntatis, quae in modo quo fiunt ab his potentiis conveniunt, et non propterea possunt existimari eiusdem speciei, cum ad diversos terminos seu obiecta tendant. Ratio denique a priori est, quia actio, ut actio, est productio et communicatio alicuius esse; non potest autem magis formalis terminus productionis assignari quam ipsa res producibilis secundum proprium esse specificum quo producibilis est. Quapropter non fit recte comparatio inter terminos actionum et obiecta habituum vel actuum, quia obiecta non comparantur ad habitus ut producibilia ab ipsis, sed ut attingibilia (ut sic dicam) per aliquod medium vel sub aliqua ratione formali, et ideo ex diversitate mediorum aut rationum attingendi obiecta possunt habitus diversificari; actio vero respicit terminum ut producibilem, id est, ut potest esse recipere aut tale esse, et haec est maxime formalis ratio, et ideo ex eius diversitate semper diversificatur actio.

Actiones non distingui absque terminis

10. Dico secundo: probabile est nunquam actionem esse diversam in specie ob solum principium agendi, si terminus idem sit et eiusdem rationis, quamquam oppositum etiam defendi possit. Probatur prior pars inductione, quae inductio cum negativa sit, solum fieri debet in illis exemplis in quibus maxime videntur actiones specie diversae ad eumdem terminum tendere; nam si in eis recte consideratis non ita est, sufficiens argumentum erit nunquam id accidere. Sic ergo fit inductio primo in generatione et creatione eiusdem hominis; nam in tantum illae actiones differunt, in quantum creatio includit effectionem materiae et formae ex nihilo, generatio vero illas non includit, sed supponit et dicit tantum unionem formae cum materia; at vero si in productione hominis per creationem accurate distinguamus effectionem materiae et formae et consideremus solam actionem qua uniuntur, ala actio praecise sumpta non invenietur distincta ab actione quae in generatione intercedit, quemadmodum in superioribus, tractando de formali causa, dicebamus actionem per quam in materia elementari introducta fuit prima forma ignis vel terrae, etc., fuisse veram eductionem, etiamsi in eodem instanti materia fuerit creata. Unde, licet creatio ignis absolute sit diversa actio a generatione, tamen si subtiliter praescindatur eductio quae in illa creatione includitur, non erit actio specie distincta a generatione. Et propter eamdem causam dixi in II tom. III part., disp. XXXIV, sect. 5, cum multis auctoribus, resurrectionem hominis, si praecise consideretur quantum ad unitionem animae cum corpore, nullo alio adiuncto supernaturali dono vel miraculo, esse eiusdem rationis specificae cum substantiali actione qua primo anima unitur corpori in generatione. Ergo idem dicendum erit de omni simili actione, vel restitutione formae amissae. Similiter, si Deus annihilaret aliquem angelum et eumdem postea iterum crearet, quamvis illa dici possit quasi resurrectio quaedam, id est, iterata productio rei quae iam prius fuerat et esse desierat, tamen illa actio eiusdem rationis esset cum prima creatione, quia sola iteratio aut durationis interruptio non potest sufficere ad specificam diversitatem actionum; idem ergo erit in actione unitiva aut eductiva, si aliunde in termino non sit maior diversitas.

11. Potest vero ulterius comparari actio creandi cum actione educendi formam de potentia materiae, et invenietur specie distincta etiam respectu eiusdem termini. Nam, si Deus crearet quantitatem sine subiecto,actio esset specie diversa ab ea qua educit quantitatem ex materia. Sed licet hoc verum sit, non tamen est sine aliqua diversitate terminorum; nam per creationem fit ipsa quantitas, per eductionem vero non fit quantitas, sed quantum, quae differentia in omni simili actione reperitur, et non est posita in solo modo loquendi, sed in re ipsa habet fundamentum, quia per creationem fit quantitas praecise et abstracte vel cum modo per se essendi, per eductionem vero formaliter fit quantitas ut unita, ita ut terminetur actio etiam ad modum unionis natura rei distinctum ab ipsa forma. Et ex hac diversitate in termino actionis oritur etiam diversitas in modo, quia per creationem fit forma sola virtute efficientis causae, per eductionem vero non fit, nisi concausante, cum illa, materiali causa. Sic igitur nunquam creatio eiusdem rei est actio specie diversa ab alia eius productione, sine aliqua distinctione in ipsis terminis. Atque hinc potest fiera generale argumentum; nam si in his actionibus quae maxime videntur per sese diversae vel ex principiis vel ex modo, nihilominus earum distinctio nunquam salvatur sine distinctione in terminis, multo minus in aliis actionibus poterit id reperiri.

12. Unde alia exempla facilius possunt expediri, quale est de calefactione facta vel ab igne vel a sole, vel item ab igne cum concursu Dei vel a solo Deo; in his enim omnibus facillime negari poterit actiones esse specie diversas propter solam illam principiorum diversitatem, quia, licet illa principia sint realiter seu formaliter diversa, tamen non agunt idem ut diversa sunt, sed quatenus unum eminenter continet aliud, vel ambo eamdem formam. Quod autem hoc sufficiat ad specificam unitatem actionis respectu eiusdem termini, satis probabiliter suaderi potest, quia virtus eminenter continens aliam, sicut eminenter continet formam eius, ita et actionem eius; ergo virtus eminens non solum potest facere eamdem formam in specie quam virtus inferior, sed etiam eamdem actionem in specie; sic ergo Deus non solum potest se solo facere eumdem specie calorem quem facit ignis, sed etiam eamdem specie calefactionem; ergo calefactio quae fit a Deo solo et quae fit ab igne cum concursu Dei, ex hoc capite non differunt specie. Quod eodem modo procedit de omnibus similibus agentibus.

13. Et inde etiam potest formari generalis ratio; nam diversa principia eiusdem termini, vel sunt causae univocae, vel aequivocae, vel una univoca et alia aequivoca. Si sint univocae causae, erunt eiusdem rationis cum effectu et consequenter etiam inter se; si vero una causa sit univoca et altera aequivoca, etiam actio erit eiusdem rationis ob rationem tactam, quia causa aequivoca agit ut eminenter continens effectum et actionem causae univocae. Atque eadem ratione si ambae causae sint aequivocae, etiamsi sint in se diversarum naturarum, si efficiunt effectum eiusdem rationis, facient etiam per actionem eiusdem rationis, quia facient quatenus eminenter continent idem; ergo actio si ad terminum omnino similem tendat, non potest esse diversa essentialiter ex parte agentium, quia non potest alia esse diversitas in agentibus praeter dictam. Nisi quis fortasse addat quod interdum effectus est simul a causa univoca et aequivoca, ut a causa secunda et prima, interdum ab aequivoca tantum, aut certe quod interdum effectus est a causa principali medio instrumento, interdum sine illo. Sed certe, si priores varietates agentium non sufficiunt ad diversitatem actionum, neque istae sufficient, quia neque sunt maiores neque est in illis specialis ratio; immo hae in illis continentur. Nam quod causa aequivoca operetur sola, vel cum univoca, perinde est; nam semper causa aequivoca operatur ut eminenter continens effectum. Causa vero instrumentalis, praesertim si connaturalis sit, non ponit in numerum (ut ita dicam) cum causa principali, sed ad eamdem actionem sibi et effectui maxime connaturalem assumitur.

14. Et confirmatur haec inductio, nam per se incredibile videtur actionem movendi caelum, verbi gratia, esse diversam specie, eo quod fiat ab angelis specie diversis, aut a Deo immediate, vel ab angelo. Idem ergo est de aliis similibus, quoties terminus est omnino eiusdem speciei. Tandem adiungi potest ratio quae videtur a priori, quia principium agendi, si sit univocum, ex sua specie determinatum est ad talem actionem tendentem ad talem terminum; si autem sit aequivocum, cum ex se sit universale et indifferens, non potest ab illo sumi determinata species actionis; determinatur ergo ex termino, quia in illum non influit secundum totam virtutem quam habet, sed prout illum eminenter continet; ergo semper species actionis ultimate est spectanda ex termino.

Argumentis primae sententiae satisfit

15. Est itaque haec pars probabilissima et mihi, absolute loquendo, vera videtur, iuxta quam facile solvuntur rationes factae in prima sententia. Nam D. Thom. ibi citatus exponendus est iuxta alia dicta eius in locis, quod actio sumit speciem ex principio agendi, non sistendo in illo, sed ut relato ad terminum seu ut determinato ratione illius ad talem modum actionis. Haec enim est ratio ob quam, licet ordo ad principium et terminum sit de essentia actionis, determinatio speciei actionis magis est ex termino quam ex principio, quia terminus in universum est magis determinatus et limitat (ut ita dicam) actionem causae, si alioqui ipsa determinata non sit. Ad primam autem rationem respondetur negando utramque partem in ea sumptam. Diximus enim creationes rerum specie diversarum esse specie diversas, etiamsi ab eodem agente procedant, et e contrario actiones ad eumdem terminum esse eiusdem rationis, etiamsi fluant a diversis agentibus. Ad primam confirmationem concedo actiones vitales differre a non vitalibus ex principiis diversarum rationum, non tamen sine ordine ad diversos terminos. Unde, si interdum idem omnino terminus fieri potest per actionem vitalem et non vitalem, tunc actiones ipsae non erunt differentes in specie secundum rem, sed tantum secundum extrinsecam denominationem, sicut differunt saepe actio libera et non libera, et motio naturalis vel violenta. Ut locutio aut comestio angeli in corpore assumpto non est vitalis, sicut est locutio vel comestio hominis; et tamen, si actiones illae exteriores in sua reali essentia considerentur, non sunt specie diversae, sed denominatione tantum.

16. Concedo rursus actiones vitales inter se differre ex obiectis ut ex principiis, non tamen sine ordine ad terminum. In qua re considerandum est quod supra diximus, in ipsis actibus vitalibus immanentibus distinguendam esse rationem actionis a termino eius intrinseco et qualitate facta, quae est propria forma et actus ultimus potentiae vitalis; de quo actu ut sic praecipue verum est sumere speciem ex obiecto in quod immediate tendit. Tamen, loquendo de actione ut actio est, etiam illa sumit speciem ex proprio intrinseco termino, quamvis etiam sumat ex obiecto, vel quatenus est principium aliquo modo illius actionis, vel quatenus ipsemet terminus actionis ab obiecto speciem sumit. Ad secundam confirmationem respondetur tam passionem quam actionem respicere terminum modo sibi accommodato, et ideo posse ab illo sumere diversam speciem, maxime cum distinctio inter actionem et passionem solum sit rationis per inadaequatos conceptus, ut sequenti disputatione latius dicturi sumus.

17. Dixi nihilominus in conclusione posse oppositam partem defendi, quia qui mordicus asserere voluerit actiones totales causae univocae et aequivocae tendentes ad terminos omnino similes, ut calefactionem igniset solis, esse specie diversas in ratione actionum seu dependentiarum, non poterit facile convinci manifesta aut evidenti demonstratione; tamen pro re philosophica rationes factae sufficientes videntur. Solum posset illa opinio habere aliquam verisimilitudinem, quando cum diversitate agentium coniungeretur supernaturalis modus agendi, ut iam dicam.

Quomodo distinguatur actio ex modo

18. Dico tertio: verisimilius est actiones nunquam esse specie diversas ex solo modo agendi, si termini actionum sint omnino iidem, seu similes sint, dummodo modi agendi sint connaturales rebus seu terminis ipsis. Cur hanc ultimam partem addam, dicam inferius. Nunc probatur assertio primo inductione, quae facienda est modo in probatione praecedentis conclusionis indicato. Nam de creatione et generatione imprimis ostensum est illos modos esse generales et non specificos; deinde illas actiones non differre tantum in modo, sed etiam in termino, non tantum a quo, sed ad quem; terminus enim a quo, nisi redundet in diversitatem termini ad quem, non specificat aut diversificat actionem, ut sumitur ex D. Thom., I, q. 25, a. 1, et q. 45, a. 1, quia actio non ordinatur ad terminum a quo, sed ad quem, et ab alio potius recedit, sicut de motu etiam traditur in V Phys. Rursus, motio localis per lineam rectam aut circularem ad eumdem terminum ultimum non esset actio diversa, nisi termini proximi ad quos tendunt illae actiones essent diversi. Ut omittam sub quaestionem cadere an motus circularis et rectus essentialiter differant etiam in ratione motus, vel solum in modo accidentali et quasi in figura, sicut linea recta et circularis, quod ad physicam spectat. Aliud vero exemplum, quod supra adducebatur de auctione et diminutione, non est ad rem, nam eo modo quo auctio et diminutio distinguuntur, non ex modo tendendi, sed ex terminis distinguuntur. An vero distinguantur specie quatenus actiones sunt, vel solum in ratione mutationis, quatenus una habet rationem privationis, altera acquisitionis, et quia denominantur singula ab eo quod in eis accidit, non ad praesentem, sed ad philosophicam disputationem pertinet; hic enim satis est in genere dicere in ratione actionum non habere maiorem distinctionem specificam quam distinctio terminorum postulet. Itaque in naturalibus actionibus nullum exemplum afferri poterit, in quo, stante eodem termino et principio agendi, actiones distinguantur specie ex modo.

19. Ratio autem videtur esse eadem quae supra tacta est, nimirum, quia terminus, secundum proprium esse suum, est quasi formale obiectum actionis, et ideo non potest reperiri modus qui mutet (ut ita dicam) formalitatem illius obiecti ad specificandam actionem, maxime loquendo de modo actionis connaturalis tali termino, nam modus effectionis connaturalis est proportionatus rei seu illi esse quod per actionem communicatur; nam est intrinsecus modus eius, connaturalis illi, et ideo si terminus sit omnino idem, non potest actio esse diversa tantum ex modo. Neque explicari facile potest in quo consistat talis modus; nam si qui alii praeter supra numeratos excogitari possunt, revera sunt accidentales; ut, verbi gratia, quod una actio sit per resultantiam, alia ab agente extrinseco, quod non variat rationem actionis, si terminus sit eiusdem rationis. Ut patet de frigefactione aquae se reducentis ad pristinam frigiditatem, et de frigefactione aeris ab extrinseco; non enim sunt illae actiones specie diversae quantum ad realem et physicam essentiam, sed solum quoad denominationem quamdam. Sicut etiam quod actio sit modo violento vel connaturali subiecto, per se non variat actionem, si non variat terminum, quia illi modi, vel potius denominationes, solum sumuntur ex quadam relatione et proportione aut improportione ad naturam, quae non solum non variat actionem, sed requirit potius identitatem vel similitudinem eius, ut possit uni subiecto esse proportionata et alteri violenta aut non naturalis.

20. Addo etiam neque modum actionis, quod sit successiva vel instantanea, variare speciem actionis, per se loquendo, si terminus omnino sit idem, quia etiam illi duo modi sunt valde accidentales, cum solum consistant in maiori vel minori velocitate velocitate alit. diversitate. ^†4 actionis, ut supra dicebamus. Unde saepe variantur illi modi ex accidentalibus conditionibus ad agendum requisitis, ut intensio luminis fit successive, quia agens successive magis et magis applicatur; et intensio caloris, quia passum resistit vel non resistit; et intensio visionis vel actus immanentis, ex applicatione libera agentis.

21. Actiones an speciem diversam sumant ex naturali vel miraculoso modo quo fit idem terminus.— Dixi autem in postrema parte assertionis dummodo actiones sint connaturales, quia per potentiam Dei absolutam fortasse fieri potest ut eadem res fiat actionibus specie distinctis, etiam si in terminis earum nulla sit diversitas, si una actio sit naturalis, altera vero supernaturalis, vel si utraque supernaturalis sis. Duobus autem modis potest hoc accidere. Primo, si aliquo modo varietur principium agendi, ut quando Deus operatur per creaturam ut per instrumentum, ultra virtutem naturalem eius, per potentiam obedientialem. De huiusmodi enim modo agendi, probabile satis est sufficere ad variandam speciem actionis, ut dixi in I tom. III partis, disp. XXXI, sect. 6, in solut. sexti argumenti, ubi nonnulla diximus de differentiis actionum, quae interpretanda sunt iuxta praesentem doctrinam. Alter modus multiplicandi illas actiones esse potest per solam divinam voluntatem et potestatem, ut si Deus vellet sola sua virtute eamdem omnino rem variis actionibus et specie distinctis, vel simul vel successive producere aut conservare. Qui modus difficilior videri potest, quia repugnare videtur res vel modos multiplicare, ubi nullum est principium distinctionis. Sed ad hoc dicitur posse Deum efficere actiones seipsis distinctas et non ex terminis vel aliunde, quod quidem de omnibus actionibus affirmant multi, et sumitur ex Scoto, In I, dist 13, q. unic., § Ad quaestionem; et licet non sit adeo probabile de actionibus omnibus connaturalibus ipsis rebus seu terminis, tamen de actionibus supernaturalibus, quae non ita coaptantur rebus ipsis, non videtur improbabile. Cum ergo in hoc non appareat implicatio contradictionis, non videtur facile negandum, quamquam oppositum etiam probabilitate non careat.

Propria quaestionis resolutio

22. Ultimo dicendum est, ut quaestioni propositae in forma respondeamus, actionem secundum quamdam rationem pendere aeque essentialiter atque etiam individualiter a principio et a termino, quoad specificationem vero magis pendere a termino. Prior pars declaratur, quia in duobus est aequalitas. Primo, quia tam est impossibile actionem esse sine respectu ad agens, sicut sine respectu ad terminum, et e converso, quod satis probatum est in sectionibus praecedentibus. Secundo (quod ad individuationem spectat), nam quaelibet actio quoad modum suae entitatis in individuo et in particulari ita pendet ab hoc agente et ab hoc termino, ut impossibile sit, quocumque eorum variato, eamdem actionem manere. Ratio ex parte termini est quia cum actio sit in termino tamquam modus eius, non potest manere illo mutato seu sine illo, quia in universum modus non potest manere sine re cuius est modus. Ex parte vero agentis ratio est quia actio non fluit ab agente per actionem aliam, sed seipsa; unde per se et per suam modalem entitatem pendet omnino haec actio ab hoc agente, et ideo non potest variari agens, quin sit variatio in ipsa actione, quia non est aliud in quo per se et necessario variatio fiat. Nam cum dicitur variari agens, non est necesse variari quoad absolutam entitatem eius, sed solum quoad hoc ut nunc agat et postea non agat, etiamsi idem effectus perseveret in rerum natura; illa ergo varietas non potest fieri, nisi propter varietatem actionis; ergo in universum quotiescumque variatur agens, actionem etiam variari necesse est; nam sicut, variato effectu formali, necesse est variari formam, et, ablato subiecto, tolli accidens, et, destructo termino, destrui respectum, ita, variato agente in ratione agentis, necesse est variari actionem quae est forma eius ut sic, ad quam etiam comparatur per modum subiecti illius denominationis et per modum termini illius respectus. Igitur quoad illa duo est aequalitas inter hos respectus et tam intrinseca necessitas, ut implicet contradictionem aliter actionem fieri. Altera vero pars conclusionis satis patet in superioribus; nam terminus est veluti forma ultima extrinseca actionis, et ab illa determinatur agens ut sic ut actionem in tali specie efficiat, per se loquendo, iuxta naturas rerum, quidquid sit de supernaturalibus miraculis.

Responsio prima ad dubitandi rationem

23. Hinc facilis est responsio ad rationem dubitandi in principio positam. Negamus enim respectum actionis ad agens et terminum esse duplicem secundum rem, sed solum secundum inadaequatos conceptus nostros. Nec refert quod agens vel terminus sint res valde diversae, quia non respiciuntur illo respectu, nisi cum subordinatione inter se, atque ita per modum unius; actio enim non egreditur ab agente, nisi ut tendat in terminum; ubi est autem unum propter aliud, ibi est unum tantum. Quod frequens est in his respectibus: habitus enim respicit potentiam, non in ea sistendo, sed transeundo (ut ita dicam) ad obiectum, et inuniversum relatio refert subiectum ad terminum.

Argumentis aliarum opinionum satisfit

24. Argumenta primae opinionis, quatenus repugnare possent nostrae sententiae, soluta iam sunt. Argumenta vero secundae directe nostram confirmant sententiam, et ideo non est quod illis respondeamus. Quamquam illa comparatio quae ibi fit inter terminum a quo et principium actionis non sit omnino similis; nam actio non proprie pendet a termino a quo, nec dicit positivum respectum transcendentalem ad illum, cum ille tantum sit aut privatio quaedam aut terminus contrarius; ab agente autem positive et essentialiter pendet actio per seipsum, et ideo ad illud dicit proprium et positivum respectum transcendentalem, non minus quam ad terminum.

25. Ad argumenta vero posita in tertia sententia partim responsum est probando nostram sententiam. Nam exempla quae ibi adducuntur de diversitate actionum ex principiis agendi, non sunt vera, nisi ubi diversitas illa principiorum redundat in diversitatem terminorum, saltem loquendo ex natura rei et seclusis miraculis. Ad rationem autem ibi factam dicendum est, quando unum ens dicit respectum ad duo cum subordinatione eorum inter se, specificationem esse sumendam ex eo quod est quasi ultimum in illa habitudine, et ex illo capite, per se loquendo, variari speciem, non vero ex alio, nisi in quantum mediante illo vel ratione illius variatur etiam respectus ad ultimum terminum.

26. Denique etiam alia argumenta quae in quarto dicendi modo insinuata sunt, ínter probandam tertiam assertionem sunt expedita. Exempla vero quae ibi adducebantur ex distinctione habituum aut materialium viarum potius confirmant quae diximus. Nam modus procedendi in scientia vel operandi per habitum non distinguit habitus, nisi in quantum in ipso obiecto variat aut medium assentiendi aut motivum operandi, quae variatio est in ipso obiecto et quasi in termino formali ipsius habitus. Materiales etiam viae tendentes ad eumdem terminum remotum, ideo distinctae sunt, quia si sumantur ut res absolutae, sunt spatia suis quantitatibus distincta; si autem sumantur quasi respective in ordine ad terminum, in terminis proximis et intrinsecis illarum est distinctio, sicut supra dicebamus de motu ad eumdem terminum per lineam rectam et circularem.