SECTIO XII. QUAENAM DURATIO AD PRAEDICAMENTUM ȜQUANDOȝ PERTINEAT, ET QUOMODO HUIUSMODI PRAEDICAMENTUM CONSTITUENDUM SIT

Descriptio ipsius quando tractatur

1. Superest ut ex his omnibus quae de durationibus diximus, rationem et constitutionem praedicamenti quando colligamus. Est enim valde incertum apud auctores in quo formalis ratio huius praedicamenti consistat. Nam, licet ex ipso nomine satis constet quando esse aliquid ad tempus et consequenter ad durationem pertinens, quid vero illud sit, obscurum est. Vox enim quando , latine sumpta, non est nomen significans rem aliquam, sed est adverbium temporale, quo utimur ad interrogandum quo tempore res sit aut operetur, etc. Inde vero translata est ad significandum rem illam vel denominationem seu formam denominantem quam rei tribuimus cum ad interrogationem de quando respondemus; dicimus enim hodie, aut heri, aut alio simili tempore esse vel fuisse. Unde Aristoteles, ubi hoc praedicamentum attingit, nihil aliud dicit nisi quando idem esse quod esse in tempore, ut esse heri, vel anno praeterito. Gilbertus vero definit: quando significare rationem ex temporis incidentia relictam, non tempus ipsum . Et infra ait esse quamdam (ut ita dicam) affectionem rebus additam, per quam dicitur esse, vel fuisse, aut futuras esse, non vera esse tempus ipsum . Ex quo loco videtur sumpta illa vulgaris descriptio, qua etiam utitur D. Thomas, opusc. 48: Quando esse id quod ex adiacentia temporis relinquitur. Loquuntur autem omnes auctores in his descriptionibus de tempore extrinseco quod est in motu primi mobilis, quatenus res omnes temporales in eo vel aliqua parte eius esse dicuntur.

Variae opiniones de natura ipsius quando

2. Quid autem sit hoc quod relinquitur ex adiacentia temporis, varie exponitur. Quidam dicunt esse relationem, vel temporis ad rem quae est in tempore, vel, e contrario, rei temporalis ad tempus, quae sit vel relatio contenti ad continens, vel, e converso, continentis ad contentum. Verumtamen haec opinio de relationibus sex ultimis praedicamentis attributis, supra in universum reiecta est. Et in praesenti non videtur verisimilis, quia relatio continentis et contenti non nisi per metaphoram videtur attribui rebus temporalibus respectu temporis extrinseci; nam in re nihil esse videtur nisi coexistentia quaedam, in qua tempus denominatur continens quia semper excedit temporalia, praesertim corruptibilia, quae cum tempore incipiunt et desinunt, eo semper fluente et durante, et ideo in eo contineri dicuntur. Quae locutio metaphoram includit; nam proprietas solum consistit in coexistentia rerum cum tempore seu aliqua parte eius; relatio autem coexistentiae non pertinet ad speciale praedicamentum. Relatio praeterea mensurae et mensurati, si attente considerentur quae de mensura dicta sunt, disp. XLII, sect. 3, non est realis, sed rationis. Quia non habet aliud fundamentum, nisi quod unum sit medium et quasi instrumentum ad cognoscendum aliud; hoc autem non ponit in rebus ipsis realem et intrinsecam habitudinem; nam quacumque ratione aliqua res sit nobis notior, et alioqui sit apta ut comparari vel conferri cum alia possit, et sic deservire ad ostendendam quantitatem eius, potest exercere munus mensurae, quod solum est opus rationis; sicut etiam unitas habet rationem mensurae respectu multitudinis, et illa relatio nec realis est, nec, si esset, speciale praedicamentum constitueret. Idemque argumentum fieri potest de omnibus humanis mensuris, ut modium, libra. Quibus illud etiam cum tempore commune est quod non ex solis conditionibus rerum, sed adiuncta aliqua institutione humana et operatione rationis subeunt rationem mensurae; ergo vel hac sola ratione manifestum est relationem mensurae et mensurati in eis fundatam non posse esse rei, sed rationis.

3. Secunda sententia.— Reprobatur .—Dixerunt ergo alii hoc quod ex adiacentia temporis relinquitur esse formalem quamdam rationem absolutam et intrinsecam, quae in ipsis rebus temporalibus inest, quatenus in tempore sunt; ita ut ipsum quando non dicat solam denominationem extrinsecam, sed intrinsecam, et non relativam, sed absolutam, relictam ex temporis adiacentia. Sed haec sententia nec explicari potest nec intelligi; unde omnino est falsa et gratis conficta. Quid est enim illud absolutum in re temporali, ex adiacentia temporis relictum? Aut enim illud supponitur in re temporali ex intrinseca natura eius, ut sit mensurabilis tempore; et sic falsum est illud esse relictum ex adiacentia temporis; nam per se inest et conveniret rebus si existerent cum suis naturalibus proprietatibus et conditionibus, etiamsi nullum esset in rebus tempus extrinsecum. Unde talis proprietas esse non potest nisi vel quod res sint corruptibiles, aut certe quod habeant esse aliquo modo in motu consistens, aut certe quod durent tali modo, quae proprietates non pertinent ad praedicamentum quando, excepta pro nunc duratione, de qua inferius dicam; de caeteris autem id per se notum est. Aut vero illa ratio absoluta resultat in rebus ex adiacentia temporis extrinseci, et hoc etiam dici non potest, quia, ut dicebam, illa adiacentia in re non est nisi coexistentia; ex sola autem rerum coexistentia non resultat aliquid absolutum in eis, per se loquendo, sed tantum mediante efficientia, si una possit in aliam efficere, quod de tempore dici non potest. Omnis vero alia adiacentia quae praeter coexistentiam cogitatur est sola mensuratio quae per rationem fit, ex qua multo minus potest tale absolutum provenire. Nullam ergo verisimilitudinem habet haec assertio.

4. Tertia sententia .— Alia ergo et communior sententia est quando solum esse denominationem extrinsecam, provenientem rebus ab extrinseco tempore mensuraste. Hanc sequitur D. Thomas in dicto opusculo, quamvis sub distinctione, et eam significat Gilbert. Nam, cum hanc denominationem affectionem appellasset, statim correctionem adiunxit ut ita dicam. Soto etiam in Logica et alii hoc sequuntur. Sed in hac sententia nonnullae occurrunt difficultates, quaedam ad hominem, aliae simpliciter. Nam si quando est denominatio extrinseca a tempore, ergo sine causa dicti auctores reiiciunt tempus ab hoc praedicamento, dicentes quando non esse tempus, sed aliquid ex tempore relictum. Quod si dicant quando et tempus distingui sicut albedinem et esse album, vestem et esse vestitum, et in universum sicut formam et esse proveniens a forma, esto hoc verum sit, inde concluditur quando comparari ad tempus sicut formam ad effectum formalem, vel sicut concretum ad abstractum, et ideo non magis haec esse distinguenda aut separanda in hoc praedicamento, quam in aliis. Eo vel maxime quod praedicti auctores constituunt tempus in praedicamento quantitatis, tamquam ipsam motus extensionem.

5. Sed dicent fortasse idem tempus, ut comparatum intrinsece ad motum in quo est, tamquam extensionem eius, pertinere ad praedicamentum quantitatis; ut vero comparatur ad res tempore mensurabiles ut forma extrinseca earum, sic pertinere ad praedicamentum quando , sicut dici solet de superficie ultima ut afficiente corpus in quo inest, vel ut continente corpus extrinsecum, quae priori ratione pertinet ad praedicamentum quantitatis, posteriori ad praedicamentum ubi .

6. Verumtamen (ut omittam exemplum hoc aeque dubium esse ac id de quo agimus, et quidquid etiam sit an tempus sit vera species quantitatis), absolute loquendo, difficile creditu est hanc extrinsecam denominationem ad constituendum reale praedicamentum sufficere. Nam forma a qua talis denominatio sumitur non est realis, sed rationis, et ipsa etiam denominatio non est in solis rebus, nisi interveniat opus rationis; ergo non est satis ad praedicamentum reale constituendum. Consequentia patet, quia praedicamenta accidentium realia sunt, et solum ex formis realibus constitui debent; alias quamplura alia praedicamenta essent multiplicanda; nam infinitae aliae sunt denominationes rationis, ut patet ex dictis supra de sufficientia huius divisionis, et ex argumento nuper facto de aliis mensuris humanis, quod ad rem praesentem maxime accommodatum et familiare est. Antecedens vero quoad priorem partem constat ex dictis supra de tempore, prout est communis mensura extrinseca; ostendimus enim, etiam ex doctrina Aristotelis, tempus ut sic per rationem compleri. Quoad alteram vero partem probatur, quia inter extrinsecum tempus et res quae in illo esse dicuntur, nulla est realis coniunctio etiam extrinseca, sed sola mensuratio, quae fit per comparationem rationis; ergo tota illa denominatio est mere rationis.

7. Et confirmatur ac declaratur; nam rem esse in tempore nihil aliud est quam mensurari tempore; mensurari autem tempore non est aliud quam cognosci per tempus ut per mensuram, id est, per quoddam extrinsecum medium cognitionis; ergo esse in tempore ad denominationem rationis tandem revocatur, sicut esse cognitum. Quod si dicas esse in tempore non esse idem quod actu mensurari tempore, sed aptitudine, scilicet esse aptum mensurari per tempus, non solvitur difficultas. Nam vel id intelligitur formaliter de aptitudine seu mensurabilitate ut sic, et sic non magis potest pertinere ad praedicamentum reale quam esse mensuratum ut sic, quia etiam illa est vel relatio rationis vel denominatio ab extrinseca facultate animae, quae potest unum cum alio conferre et rei quantitatem per tale medium cognoscere, sicut esse numerabile vel cognoscibile, in eodem sensu sumpta, sunt denominationes extrinsecae provenientes a facultate animae ad numerandum vel cognoscendum. Si vero esse mensurabile sumatur fundamentaliter, sic esse mensurabile tempore nihil aliud est quam habere durationem talis naturae ut sit apta mensurari tempore; haec vero non est denominatio extrinseca, sed intrinseca rei proprietas.

Ultima et verisimilior sententia

8. Propter haec ergo potest esse alius modus explicendi hoc praedicamentum, nimirum, esse huius praedicamenti constitui dumtaxat per intrinsecam durationem uniuscuiusque rei. Quod ut intelligatur clarius, distinguere oportet tria quae in omni praedicamento accidentis distinguere necesse est, nimirum, formam afficientem vel denominantem, subiectum affectum seu denominatum et denominationem ipsam qua explicatur ille effectus formalis, quam talis forma confert tali subiecto, quae solet non solum per verbum aliquod , sed etiam per nomen concretum significari; ut in praedicamento qualitatis est albedo, quae respicit subiectum cui confert esse album, ex quo ipsum album tanquam concretum consurgit. In hoc ergo praedicamento forma vel quasi forma, in abstracto sumpta, est duratio ipsa, de qua quid sit, satis dictum est; subiectum autem vel quasi subiectum erit motus vel alia res durans; nam illi confert hoc ipsum esse quod est durare in esse; concretum autem est hoc ipsum quod appellatur durans.

9. Atque haec sententia sic exposita suaderi potest primo a sufficienti numeratione, quia nullus alius modus explicandi hoc praedicamentum apparet satis probabilis. Secundo, quia haec denominatio qua dicitur res durans, realis est et extrinseca, et non est aliud praedicamentum ad quod possit revocari. Tertio potest confirmari a simili ex ubi , de quo infra ostendemus esse denominationem intrinsecam, sumptam ab interno modo rei; videtur autem esse eadem ratio quoad hoc in quando et ubi ; si autem quando dicit denominationem intrinsecam, non potest aliunde quam ab intrinseca duratione sumi.

Obiectiones contra positasn sententiam

10. Prima .— Non desunt tamen difficiles obiectiones contra hanc sententiam. Prima est quia diximus durationem non distingui a parte rei ab existentia rei durantis; ergo non potest speciale praedicamentum accidentis constituere. Patet consequentia, tum quia existentiae rerum non collocantur in praedicamento; tum etiam quia, licet collocarentur, non pertinerent ad speciale praedicamentum, sed uniuscuiusque rei existentia ad eius praedicamentum reduceretur.

11. Secunda .— Secunda difficultas est, quia motus non pertinet ad speciale praedicamentum, sed propter sui imperfectionem extra seriem entium collocatur, et de eo fit mentio in postpraedicamentis; ergo nec duratio motus potest, etc. Patet consequentia, quia vel maioris, vel saltem eiusdem imperfectionis est duratio motus ac ipse motus; cum ergo tempus nihil aliud sit quam duratio motus, sub nulla consideratione esse potest forma constituens praedicamentum quando.

12. Tertia .— Tertia, quia, si duratio motus ea tantum ratione qua est intrinseca illi motui cuius est duratio pertinet ad speciale praedicamentum, ergo eadem ratione omnis duratio intrinseca rei permanentis pertinebit ad hoc praedicamentum quando ; consequens autem est falsum; ergo. Sequela patet a paritate rationis; nam quoad perfectionem entis perfectior est quaelibet duratio rei permanentis quam duratio motus; quoad modum autem afficiendi et denominandi, tam intrinseca est motui sua duratio et tam idem cum illo, sicut est in qualibet re; ergo. Minor autem probatur, tum quia est alienum a mente Aristotelis et omnium qui hactenus de praedicamento quando locuti sunt; omnes enim tempus constituunt tamquam unicam formam a qua hoc praedicamentum desumptum est; tum etiam quia non potest dari una ratio unica durationis quae sit supremum genus huius praedicamenti, quia duratio indivisibilis et successiva non videntur univoce convenire. Et multo minus duratio substantiae et accidentis.

Tractatur prima difficultas eique satisfit

13. Sustinendo vero praedictam sententiam, responderi potest ad has difficultates. Qui ergo dicunt durationem esse modum ex natura rei distinctum a qualibet re et ab existentia eius, facile expediunt primam difficultatem negando assumptum. Alii vero, quamvis censeant durationem non distingui ex natura rei ab existentia, probabile putant existentiam rei creatae esse peculiarem modum accidentalem ipsius essentiae creatae, qui potest ad speciale praedicamentum pertinere; nam, licet communis sit rebus aliorum praedicamentorum, non tamen ut praedicatum essentiale eorum, sed ut modus concomitans necessario productionem seu effectionem eorum. Sicut etiam relatio creaturae communis est omnibus entibus creatis, et nihilominus in peculiari praedicamento collocatur. Sed haec sententia supponit distinctionem modalem et ex natura rei inter existentiam et essentiam actualem creaturae; supponit etiam existentiam creaturae esse verum accidens eius; utrumque autem falsum esse in superioribus ostensum est.

14. Quapropter dicendum est aliud esse loqui de reali et metaphysica distinctione rerum, aliud vero de distinctione logica et praedicamentali; et concedendum est durationem metaphysice et realiter non esse verum accidens rei durantis, ut probat argumentum factum, quia in re non distinguitur ab illa; nihilominus tamen habere talem distinctionem rationis cum fundamento in re, ut sufficiat ad modum praedicationis accidentalis, ratione cuius possit in praedicamento accidentis collocari. Iam enim supra diximus ad distinctionem praedicamentorum non semper esse necessariam distinctionem actualem in re, sed sufficere interdum distinctionem rationis ratiocinatae; diximus etiam non omnia praedicamenta accidentium esse vera accidentia, ideoque accidens non esse univocum. Quaedam ergo sunt quae solum propter modum accidentalis denominationis praedicamentum accidentis constituunt, ut de habitu infra dicemus. Ad hunc modum potest duratio peculiare praedicamentum accidentis constituere, quia de rebus creatis accidentali et contingenti praedicatione dicitur, atque ita concipitur ut modus quidem eius rei de qua praedicatur, accidentaliter ei conveniens; hoc ergo satis est ut in proprio praedicamento collocetur, etiamsi in re non distinguatur.

15. Existentia cur non constituat speciale praedicamentum accidentis.— Dices: ergo eadem ratione actualis existentia constituet speciale praedicamentum accidentis, quia etiam dicitur contingenter et accidentaliter de re creata et concipitur ut modus essentiae. Respondetur non esse parem rationem. Primo, quia existentia non supponit aliquid cui accidat, quia per se primo ac formaliter constituit ens reale in actu, quod necessario supponi debet ut ei aliquid possit accidere; duratio vero concipitur ut aliquid additum rei iam existenti. Secundo, quia existentia, ut existentia, correspondet enti ut sic estque de intrinseca ratione eius, vel in potentia, vel in actu, prout sumptum fuerit ens; et ideo, sicut ens non constituit speciale genus, ita neque existentia; duratio vero ut sic non est de ratione entis, sed concipitur ut affectio eius extra rationem eius existens. Sed urgebis, quia duratio, prout distinguitur ab existentia, de formali dicit tantum negationem destructionis vel amissionis ipsius esse; sed praedicata negativa ut sic non pertinent ad praedicamentum reale; ergo nec duratio. Respondetur quamquam duratio per negationem recte explicetur, tamen per illam circumscribi rationem positivam quae ad hoc praedicamentum pertinet, nimirum, ipsam permanentiam essendi, quatenus concipitur ut modus quidam rei existentis.

Responsio ad secundam difficultatem

16. Ad secundanm difficultatem sunt qui respondeant durationem motus censeri ens completum, quamvis motus ens incompletum sit. Sed hoc non satis intelligo, quia non potest duratio perfectiorem rationem entis habere quam res durans. Respondeo igitur, ex dictis supra de actione et passione, tempus proprie esse durationem motus ut est actus mobilis, et ut sic computari motum inter accidentia completa, et generatim sumptum constituere praedicamentum passionis, ideoque durationem eius etiam posse ad proprium praedicamentum accidentis pertinere. Nec refert quod motus praecise consideratus sub ratione viae aut inchoationis termini censeatur quid incompletum et reducatur ad praedicamentum sui termini; nam dici poterit vel illam considerationem quae habet locum in motu, ut motus est, propter varios respectus eius non habere locum in duratione, quae ut sic praescindit ab illis respectibus; vel certe dicendum erit durationem motus sub eadem imperfectione consideratam, non esse completum ens aut accidens.

Quae durationes collocentur in hoc praedicamento, et satisfit tertiae difficultati

17. Prima sententia .— In tertia difficultate petitur ut explicemus quaenam durationes ad hoc praedicamentum pertineant. Si enim vim nominis quando attendamus, videtur sola duratio temporis hoc praedicamentum constituere; et ita etiam videtur semper Aristoteles hoc praedicamentum declarare, ut patet ex I Ethic., c. 6, et ex lib. Praedicam., c. 4, ubi per solas differentias temporis assignat varias praedicationes huius praedicamenti; et hic videtur esse communis modus illud interpretandi. Et haec ipsa sententia potest duplici modo intelligi. Primo, ut intelligatur de tempore sub ratione mensurae extrinsecae; et hunc etiam sensum insinuare videtur Aristoteles citatis locis, cum dicit quando nihil aliud esse quam heri aut superiori anno; et in Ethic. ait bonum in tempore esse occasionem eius, ideoque aliud esse tempus belli, aliud curationis, etc ., quae omnia dicuntur per ordinem ad tempus, quod est extrinseca mensura. Et fortasse ob hanc causam dixit Aristoteles, in c. 9 Praedic., quando esse unum ex manifestis praedicamentis, quae interpretatione non indigent, quia nimirum denominationes extrinsecae quae ex tempore sumuntur clarae sunt; nam intrinseca duratio, quid sit, qualis sit, non est manifestum, nec facile ad interpretandum. Et iuxta hanc sententiam dicunt aliqui in hoc praedicamento non esse coordinationem generum aut specierum, sed unam tantum speciem infimam, sub qua dividuntur praeteritum, futurum et praesens, ut individua eius. Sed verius dicerent esse tantum de facto unum individuum; nam illae differentiae temporis reipsa non sunt distincta individua, sed partes eiusdem individui, quae ratione discernuntur ac numerantur.

18. Dicendum denique erit in hac sententia tempus illud, ut afficit ipsum motum caeli, non pertinere ad hoc praedicamentum; nam affectio intrinseca et denominatio extrinseca plus quam genere differunt, quare non possunt per se ad idem praedicamentum pertinere. Eo vel maxime quod supra est ostensum durationem intrinsecam respectu proprii subiecti non habere veram rationem mensurae; ergo, si ratio mensurae est quae constituit hoc praedicamentum, non potest tempus, ut est duratio intrinseca motus caeli, illi conferre denominationem propriam huius praedicamenti. Quod si non sub ratione mensurae, sed sub aliqua alia ita illum afficit, ut ad hoc praedicamentum pertineat, eadem ratione quaelibet duratio intrinseca cuiuslibet motus ad hoc praedicamentum pertinebit, quod est contra hanc sententiam quam explicamus. Igitur iuxta illam dicto modo philosophandum est; quae vero difficultates circa illam occurrant, supra propositum est. Haec etiam quae intulimus videntur creditu difficilia, quamquam non negem esse doctrinae Aristotelis seu modo loquendi eius satis consentanea.

19. Secunda sententia .— Alius modus explicandi illam sententiam est solam quidem temporis durationem constituere hoc praedicamentum, non tamen sub ratione extrinsecae mensurae, sed ut est intrinseca duratio motus, et consequenter non solum tempus quod est in motu caeli, sed omne illud quod intrinsece includitur in omni motu ad hoc praedicamentum pertinere. Atque hac ratione posse in hoc praedicamento distingui non solum varia individua sub eadem specie, sed etiam varias species sub genere temporis, iuxta varios modos durationum motuum, vel spiritualium, vel materialium, etc. Sed, ut haec sententia omni ex parte probabilis sit, oportet ut sufficientem aliquam rationem reddat ob quam potius motuum durationes quam aliarum rerum ad peculiare praedicamentum pertineant. Et quidem, si verum esset plus in re ipsa distingui durationem motus a motu quam in rebus permanentibus durationem quamlibet ab ipsa re, satis probabilis ratio illius diversitatis inde redderetur; nam in motu in re ipsa esset duratio vel tempus accidens eius, distinctum ab illo; secus vero est in aliis rebus. Verumtamen fundamentum huius rationis nobis supra non placuit, quia nec intelligi potest illa maior distinctio, neque ulla sufficiens ratio redditur illius discriminis inter motum et res alias.

20. Alii conantur rationem reddere ex alio discrimine inter durationem motus et aliarum rerum permanentium, quod nimirum duratio motus reipsa extensa sit et quamdam latitudinem realem in durando habeat, in rebus autem permanentibus indivisibilis sit. Nam ex hac differentia sequi videtur durationem successivam reipsa habere rationem durationis; durationem autem permanentem non ita, sed tantum secundum quamdam coexistentiam vel coaptationem ad successionem temporis, aut veram aut imaginariam, quae consideratio est valde extrinseca. Sed haec ratio, quamvis videatur apparens, non tamen satisfacit, tum quia supra est ostensum omnem durationem esse rem intrinsecam illamque connotationem seu coaptationem durationis indivisibilis ad successionem imaginariam pertinere ad nostrum modum concipiendi, non ad formalem rationem rei conceptae; tum etiam quia, sicut in aliis rebus duratio est ipsa existentia permanens, ita etiam in motu; solumque est differentia quia in aliis rebus tota existentia est quae permanet in seipsa, in motu vero permanet solum per partes vel mutata esse, quatenus pars parti succedit, quae differentia videtur valde accidentaria ut una duratio sit in praedicamento, et non alia.

21. Tertia sententia .— Unde alii contrario prorsus modo opinati sunt dicentes omnem quidem durationem in aliquo praedicamento accidentis collocari, et quoad hoc convincere discursum factum ex paritate rationis. Nihilominus tamen, aiunt in hoc praedicamento non collocari tempus vel durationes successivas, sed has pertinere ad praedicamentum quantitatis; in hoc vero constitui durationes permanentes creatas, quia non est aliud ad quod pertineant. Verumtamen haec sententia repugnat imprimis omnibus philosophis, qui primum omnium in hoc praedicamento collocant tempus, vel aliquam affectionem vel quid simile ex tempore seu ex adiacentia temporis proveniens. Deinde supponit falsum, nimirum, tempus proprie et per se in praedicamento quantitatis collocari, cum supra ostensum sit non esse quantum per se, sed per accidens; nam illa successio prioris et posterioris, quae est in motu, per accidens provenit ex quantitate, et in se sumpta non est quantitas, sed intrinseca et entitativa compositio ipsiusmet motus, et ad summum addit modum velocitatis vel tarditatis, qui non est quantitas, ut per se notum est. Et, quamvis daremus in motu ipso includi aliquam quantitatem successivam, quae esset vera et per se quantitas, non potest ulla ratio reddi ob quam quantitas permanens sit unius praedicamenti et eius duratio sit alterius, et tamen quantitas successiva motus non habeat propriam durationem quae possit ad praedicamentum durationum pertinere. Quod si quis dicat extensionem motus esse in ipsamet duratione eius, et per ipsam, hinc potius concluditur illammet extensionem durativam magis pertinere ad genus durationis quam ad praedicamentum quantitatis, quia maiorem magisque essentialem convenientiam habet cum aliis durationibus in ratione durationis quam cum quantitate in ratione extensionis. Item, quia illa duo genera extensionis, secundum tempus vel secundum locum seu in ordine ad locum, sunt omnino diversarum rationum. Et praeterea, quia adhuc incertum est an illsmet extensio sit aliquid positivum in motu praeter negationem simultaneae existentiae partium eius.

Vera resolutio tertiae difficultatis

22. Omnes creatae durationes ad praedicamentum quando spectant .— Quocirca superest ut dicamus pertinere ad hoc praedicamentum omnes durationes creatas; nam increata certum est non posse ad illud pertinere, tum quia est simpliciter infinita in genere entis, tum etiam quia non est duratio quasi accidentalis, sed est ipsa duratio per essentiam. Inter durationes vero creatas nulla est quae excipi possit, si rationes factae efficaces sunt, ex quibus a sufficienti partium enumeratione probata relinquitur haec sententia. Quod vero nomen ipsum quando a tempore sumptum sit, non est argumentum solam durationem temporis ad hoc praedicamentum spectare: nam sumptum fuit nomen ab eo quod nobis est notius, non vero adaequate ex tota re. Atque ex eadem occasione et ex modo nostro concipiendi provenire potuit ut fere semper declaretur hoc praedicamentum a Doctoribus per ordinem ad tempus; nam de aliis durationibus loqui non possumus nisi per verba nostri temporis.

23. Quod autem reipsa hic non solum comprehendatur texnpus, sed etiam aliae durationes, docuit Albertus Magnus, lib. de Sex princ., tract. IV, statim in principio. Immo ille non solum ad aevum, sed etiam ad aeternitatem hoc praedicamentum extendit, quod falsum est, ut dixi. Ait praeterea aevum pertinere ad hoc praedicamentum in ratione mensurae extrinsecae aliorum aeviternorum, et sic de caeteris durationibus, quod nos etiam probare non possumus, tum propter dicta de tempore ut est mensura extrinseca, tum etiam quia aevum non est mensura nisi perfectionis, ut supra dictum est, quae ratio mensurae est respectus quidam communis ad omnia genera. In hoc ergo solum placet opinio Alberti, quod ait eadem proportione pertinere ad hoc praedicamentum tempus et alias durationes creatas, et nomen quando posse ad haec omnia extendi.

24. Duratio divisibilis et indivisibilis univoce conveniunt .— Ad difficultatem vero de univocatione, quod attinet ad divisibilem et indivisibilem durationem, nulla est difficultas. Cur enim non possunt habere univocam convenientiam, sicut habent actio momentanea et successiva, et substantia divisibilis et indivisibilis? Quoad alteram vero partem de substantiali et accidentali duratione, maior est difficultas; dici vero potest quod, licet in re non habeant univocam convenientiam, si materialiter considerentur secundum suas entitates, tamen, formaliter consideratae ad modum accidentium, habent eumdem modum accidendi et denominandi eas res quarum sunt durationes; idque satis esse ad univocam et praedicamentalem convenientiam, ad eum modum quo supra de actione substantiali et accidentali probabiliter responderi posse dicebamus. Quod si alicui hoc non satisfacit, dicat necesse est durationem esse quid analogum, et secundum primum suum significatum esse univocum ad sua inferiora, id est, ad substantiales durationes, et sic constituere unum supremum genus et ad illud revocari caeteras durationes accidentales propter proportionalem convenientiam. Vel certe e contrario durationem accidentalem magis directe constituere hoc praedicamentum, utpote accidentale; substantialem vero durationem, eo quod sit substantialis modus, ad substantiam revocari. Sed prima responsio magis consequenter procedit, suppositis aliis quae de numero et distinctione praedicamentorum, et de constitutione huius praedicamenti dicta sunt.

25. Quot genera et species habeat praedicamentum quando.— Atque ex hic facile expediuntur caetera quae de praedicamento desiderari possunt, nimirum, quae genera vel species habeat; hoc enim patet ex iis quae de distinctione durationum dicta sunt. Item in quo sit subiecto et quam denominationem vel effectum ei tribuat, et alia similia quae inter disputandum de durationibus tacta sunt. De proprietatibus vero huius praedicamenti nihil addendum occurrit. Solent quidem praedicamento quando attribui illae duae proprietates negativae, quae sunt non habere contrarium et non suscipere magis et minus, quae sunt verae, intellectae de propria contrarietate, et immediata ac per se, et de magis et minus secundum intensionem; nam secundum extensionem clarum est tempus, et consequenter etiam quando, recipere magis et minus; sic enim vere dicitur una res magis durare quam alia; et inter praeteritum et futurum est quaedam repugnantia, sed non propria contrarietas, sed magis potest ad contradictionem accedere. Hae igitur proprietates etiam possunt durationi in communi attribui; neque occurrunt aliae quae ut sic conveniant. Diversis autem durationibus variae proprietates attribui possunt, ut esse indivisibilem vel divisibilem, simplicem vel compositam, iuxta ea quae de distinctione durationum tradita sunt.