SECTIO III. QUOTUPLEX SIT CAUSA

1. Celebris est illa divisio causae in quatuor causarum genera, scilicet, materialis. formalis, efficientis, et finalis, quam tradit Arist., V Metaph., c. 2, et lib. II Phys., c. 3 et sequent., cuius divisionis expositio omnino pendet ex singulorum membrorun exacta intelligentia, quam in toto hoc tractatu late prosequemur; et ideo nunc in communi solum proponemus ea quae circa hanc divisionem dubitari possunt et ea breviter expediemus. Primum est an omnia illa membra vere ac proprie sub diviso contineantur. Secundum an inter se distinguantur et opponantur. Tertium an sufficienter comprehendant totum divisum. Quartum an proxime et immediate causa in illa membra dividatur, vel possit aliqua divisio media excogitari. Quintum an illa divisio sit infima seu atoma, an possunt singula membra in alia dividi. Sextum, an sit univoca vel analoga.

Quatuor propria causarum genera

2. Ab experimento probatur assertio. — Ad primam dubitationem dicendum est omnia illa vere ac proprie rationem causae participare; et ideo merito causam in illa quatuor membra dividi. Haec assertio, praeter communem omnium consensum post Aristotelem, sic probatur. Nam quod illa quatuor in rebus seu effectibus quos experimur inveniantur, facile declarari potest supponendo aliquid novum in rerum natura fieri; quod est tam evidens ex perpetua rerum vicissitudine, alteratione, generatione ac corruptione, ut illud argumentis probare supervacaneum sit. Si ergo fit aliquid de novo, necessaria est aliqua alia res a qua fiat, quia non potest idem facere seipsum, et hanc vocamus efficientem causam. Quae vel producit suum effectum ex nihilo, vel ex aliqua re quam ad suam actionem praesupponat; primum non potest in universum dici, nam experimento constat neque artificem facere statuam nisi ex ligno aut aere, neque ignem calefacere nisi aliquid ei supponatur quod calorem suscipiat, neque efficere ignem nisi ex ligno, stupa aut alia re simili. Immo hic modus agendi tam est proprius naturalium causarum, ut philosophi qui ad illas tantum attenderunt inde sumpserint axioma illud: Ex nihilo nihil fit . Illud ergo subiectum, quod ad actionem efficientis causae supponitur, materialem causam vocamus. Necesse est autem ut causa efficiens tale subiectum aliquam rem introducat; alias nihil novum efficeret contra positam hypothesim. Illud ergo vocamus formam, qualiscumque illa sit, de quo postea videbimus. Tandem, cum causae per se agentes non temere et casu agant, ut ipso rerum experimento constat, et praecipue in actionibus humanis, ut res sit extra controversiam, necesse est ut praeter illa tria detur etiam finis propter quem causa efficiens operatur. Reperiuntur ergo haec quatuor membra in rebus, sive omnia illa in singulis effectibus inveniantur, sive non, hoc enim postea erit inquirendum nam ad praesens sat est quod in rerum universitate haec inveniantur.

3. Materia vere causa. Forma est proprie causa. Efficiens vere causa. Finis an vera causa.— Quod autem quaelibet ex his vera sit causa, de materiali quidem, formali et efficiente, facile probari potest, nam quaelibet ex his manifeste influit aliquod esse; materia enim ab Aristotele definitur esse id ex quo insito fit aliquid . Ubi per particulam ex cum proprietate sumptam distinguitur materia ab aliis causis; per particulam autem insito separatur a privatione et declaratur proprius influxus, quo materia et in universum subiectum exhibet se, ut ex eo consurgat esse totius. Similiter forma seipsam exhibet ut illa tamquam actu conpositum constituatur; immo frequenter definiri solet forma, quod sit causa intrinseca quae dat esse rei ; materia enim est quasi inchoatio quaedam vel fundamentum ipsius esse; forma vero illud consummat et complet; propter quod ratio quidditatis appellatur ab Aristotele citatis locis. Item haec numerantur inter principia intrinseca rei naturalis, vel potius illa duo tantum sunt principia constituentia rem naturalem; sunt autem principia per se, cum sint maxime necessaria et essentialia, et dant esse eo modo quo explicatum est; sunt ergo propriae causae. De efficienti etiam patet, quia sua actione efficit ut res habeat esse quod antea non habebat; et ad hoc per se ac directe tendit actio eius; ergo efficiens est quasi fons et principium per se influens esse in effectum; quod esse effectus distinctum est ab esse efficientis; ergo tota definitio causae propriissime convenit efficienti. De fine vero potest esse nonulla dubitandi ratio, quia nullum esse reale in eo praesupponitur, quo causare possit; sed, quia de hoc latius in propria disputatione dicendum est, nunc breviter declaratur, quia licet finis sit postremum in exsecutione, tamen est primum in intentione et sub ea ratione veram habet rationem principii; nam est primum quod excitat seu movet agens ad agendum; est autem principium non fictum, sed verum et reale, quia vere excitat et movet. Unde sicut habet sufficiens esse quo possit talem rationem principia exercere, ita etiam rationem causae; illud autem esse, quamvis in mente sit, non est extra latitudinem entis realis, et ideo sufficiens esse potest ad talem rationem causae. Rursus huiusmodi principium non est per accidens sed per se; immo ab illo habet causalitas agentis quod per se et ordinate tendat in effectum; atque hac ratione per se influit esse in illum; ergo etiam fini vere ac proprie convenit definitio causae.

4. Prima obiectio.— Stoici solum efficiens veram causam agnovere.— Secunda obiectio.— Contra hanc vero sententiam obiicere quis potest Augustin., lib. LXXXIII Quaestionum, in 28 dicentem: Omnis causa efficiens est . Quam sententiam videtur sumpsisse ex Platone, in dialogo de Pulchro, seu quai inscribitur Hyppias maior, ubi significat causam et efficientem idem esse et finem non posse dici causam; quod confirmat, tum quia est effectus, tum quia ipsius causae efficientis non potest esse causa. Eamdem fuisse communem sententiam Stoicorum, scilicet, quod sola causa efficiens sit vera causa, refert Seneca, lib. VIII, epist. 66, ubi etiam ipse eam probat: Quoniam si omnia (inquit) sine quibus effectus fieri non potest, ponenda sunt in causarum numero , plures essent numerandae, nimirum tempus, locus, motus,

etc., sine quibus nullus fit effectus; in una ergo causa efficienti sistendum est, reliqua vero sunt veluti adiumenta huius causae, aut conditiones necessariae . Aliter obiici posset in alio extremo ex Socrate apud Platonem, in Phaed., quod solus finis nomen causae mereatur, nam tota causa rei est id propter quod fit; reliqua vero omnia solum sunt conditiones requisitae ut res fiat; unde interrogationi propter quid res est aut fit, sola responsio per finalem causam satisfacit.

5. Prima obiectio cum Augustini loco difficili enodatur .— Ad priorem obiectionem locus Augustini difficilis est; negat enim ibi quaerendum esse quare Deus voluerit creare mundum, quia hoc est quaerere causam voluntatis Dei; omnis autem causa efficiens est, quae in divina voluntate locum habere non potest; ubi videtur plane Augustinus confundere causam finalem cum efficienti; nam qui quaerit quare Deus voluerit creare mundum non quaerit causam efficientem, sed finalem. Dicendum vero est sensum Augustini esse, non esse quaerendam causam cur voluerit creare mundum, ita ut ipsius voluntatis Dei propria aliqua causa esse putetur, quia si divina voluntas aliquam causam huiusmodi haberet, haberet causam efficientem; non quia finis et efficiens formaliter sint idem, sed quia nihil potest habere propriam causam extrinsecam finalem quin habeat efficientem, vel quia finis ipse non causat sine efficientia, ut multa volunt; vel quia finis proxime movet efficiens ad efficiendum. Cum ergo dicit Augustinus; omnem causam esse efficientem, loquitur de causalitate extrinseca, quae nunquam est sine interventu efficientis causae; non tamer intendit Augustinus excludere quin cum illa causa possit coniungi aliud causandi genus. Alii brevius respondent Augustinum locutun esse stricte de causa, prout dicit relationen ad effectum stricte etiam sumptum et denominatum a verbo efficiendi. Sed hoc vix potest accommodari discursui Augustini, nam qui quaerit quare Deus voluit, etc., non quaerit causam ita stricte sumptam.

6. Quot Aristoteles, tot causarum genera admisit Plato.— Veterum philosophorum in hoc sensus.— Causae nomen cur efficiens per antonomasiam usurpet .— Ad Platonem, certum est illum posuisse omnia genera causarum quae Aristoteles posuit et fortasse plura, ut postea videbimus. Et in citato loco non dicit causam et efficiens idem esse, ut ei tribuitur, sed e contrario ait: Efficiens nihil aliud est quam causa . Quae propositio non potest simpliciter converti, ut per se constat. Inde autem non infert finem non esse causam, sed infert id quod fit ab efficienti causa esse distinctum ab ipsa, quia non potest causa efficere seipsam. De aliis vero philosophis existimo verbis potius quam re ab Aristotele dissentire. Nam ipsi non negant necessitatem et concausam materiae, aut formae, vel finis; sed in nominibus differunt, raro materiam vocant quid praerequisitum; formam vero potius appellandam censent effectum quam causam, quia ad ipsam tota causalitas terminatur, vel ad summum vocant partem causae, ut loquitur Seneca supra; finem vero appellant aliquo modo causam seu potius concausam cum efficienti seu esse quid superveniens efficienti medio proposito, seu intentioni finis, ut causare possit. Praeterea causa efficiens habet influentiam et magis realem et quodammodo immediatiorem ipsi effectui quam finis; et notiorem et quodammodo magis proprium quam materia et forma et priorem etiam illis; et ideo causae nomen interdum per antonomasiam vel etiam ratione primae impositionis pro causa efficienti sumi solet. Nihilominus tamen rem ipsam physice considerando non est dubium quin singulae ex dictis causis veram et proprium rationem causae habeant, et in suo genere totalem ac plane diversam ut in secundo puncto dicemus, et ideo multo melius Aristoteles haec distincte numeravit sub communi notione causae.

7. Locus, tempus et similia, cur non causae.— Nec ratio ex Seneca adducta quidquam obstat, non enim in causis numerantur omnia sine quibus effectus non fit, sed ea tantum quae per se influunt in effectum. Quod non habet locus, quia est quid extrinsecum; vel si sit sermo de Ubi intrinseco, illud non praesupponitur sed consequitur in effectu ut quoddam accidens eius. Et idem est de tempore; nam prout est communis mensura, extrinsecum est; prout vero esse potest intrinsecum, solum est duratio ipsius motus quo fit res, quando successive fit; ille autem motus non est causa, sed est potius ipse actualis influxus causae efficientis successive, ut infra declarabitur. At vero materia, quamvis sit quid praerequisitum ad actionem agentis, tamen in ipso instanti vel tempore quo agens agit, etiam materia per se influit in effectum, immo et in ipsam actionem agentis, si ex illa operetur, ut postea videbimus. Forma vero, licet sit effectus agentis vel etiam materiae, est tamen causa totius compositi, complens essentiam eius. Et quamvis sit pars compositi, est tamen in suo genere totalis causa eius, nec est cur pars causae appelletur, quia neque est pars agentis neque materiae. Quod si appelletur pars causae respectu totius causalitatis necessariae in omni genere ad effectum, hoc modo etiam materia et efficiens dici potest pars causae; est tamen impropria locutio, quia omnes illae non componunt unam causam, sed aggregatum vel requisitum numerum causarum. Atque idem est proportionaliter de fine, nam, licet requiratur ex parte agentis ut actio eius non temere fiat sed ex instituto, habet tamen influxum proprium ac per se et diversum ab influxu agentis; qualis vero ille sit et an semper sit necessarius, infra dicemus.

8. Finis in moralibus causa praestantior.— Unde ad alteram partem obiectionis respondetur Platonem et Socratem illo loco moraliter potius quam physice loqui. In moralibus enim finis est quodammodo tota causa actionum seu effectuum, non quod aliae causae excludantur quatenus physice necesariae sunt, sed quod omnes aliae ex fine sumant quasi primam rationem causandi. Unde finis potest quodammodo dici sola causa, quia ita est causa ut non habeat priorem causam vel rationem; omnes auto aliae ita sunt causae ut habeant aliquam priorem causam vel saltem priorem rationem causandi; quod dico propter primam efficientem causam quae est Deus, quod inferius declarabimus. Si autem vis fiat in voce propter quid , dicendum est stricte sumptam solum accommodari fini, latius vero solere etiam ad omnes causas extendi. Immo Aristoteles supra inde probat praedicta causarum genera, quia per omnia illa satisfieri solet quaestioni propter quid; dicimus enim hominem esse mortalem propter materiam, et vivere propter animam, etc.

Quatuor causarum mutua distinctio

9. Ex his facile est expedire punctum secundum de distinctione harum causarum. Potest autem esse sermo de distinctione formaliter ac praecise in ratione causae vel de distinctione quasi materiali seu reali in esse entis. Prior distinctio est quae ad praesens spectat, quam certum est inter haec membra reperiri. Primo ex Aristotelis testimonio, quia alias esset vitiosa divisio. Secundo ratione, quia causa, ut causa in actu, formaliter constituitur per actualem influxum in effectum; sed in quatuor illis membris sunt influxus diversarum rationum; ergo. Probatur minor, quia influxus causae materialis et formalis est intrinsecus per internam compositionem, influxus autem causae efficientis et finalis est extrinsecus. Rursus influxus materiae est per modum potentiae, formae autem per modum actus. Influxus item efficientis est per actionem seu mutationem realem; influxus autem finis est per mutationem intentionalem aut metaphoricam; sunt ergo omnes hae causalitates formaliter distinctae; constituunt igitur causas in actu formaliter distinctas. Unde etiam rationes seu virtutes causandi harum causarum distinctae sunt, nam materia causat quatenus est passiva potentia; efficiens vero quatenus habet potentiam activam in aliud; forma vero quatenus vim habet actuandi per seipsam; finis tamen, quatenus bonus est et per bonitatem habet vim alliciendi effectum, quae omnia in sequentibus exponentur latius, neque hic occurrit specialis difficultas circa hanc partem.

10. Eadem res diversarum munera causarum potest exercere respectu effectuum diversorum.— Circa distinctionem autem realem seu materialem harum causarum dubitari potest an semper intercedat, vel fieri possit ut eadem omnino res habeat plures rationes causandi ex numeratis. Potest autem hoc quaeri, vel in ordine ad diversos effectus, vel ad eumdem. Priori modo dicendum est non esse necessariam distinctionem realem seu materialem inter dictas causas, quia non repugnat eamdem omnino rem in ordine ad diversos effectus habere plures causalitates diversarum rationum. Eadem enim forma est finis respectu generationis seu alterationis per quam fit, et est forma respectu materiae et compositi, et est principium efficiens respectu actionis in aliud, et potest esse materialis causa suarum proprietatum, ut est anima rationalis quatenus est subiectum intellectus vel voluntatis. Hi namque influxus seu causalitates, quantumvis diversae rationis sint respectu diversorum effectuum non habent inter se repugnantiam, neque etiam repugnat quod ab eadem re prodeant; quia, sicut eadem res est capax diversorum respectuum in ordine ad diversa, est enim uni similis et alteri dissimilis, principium unius et finis alterius, ita potest in ordine ad diversos effectus participare diversos respectus causandi. Ratio denique a priori est, quia eadem res creata potest in sua entitate includere actum potentiae admixtum, et ideo potest ad unam rem comparari per modum actus formalis, ad aliam vero per modum subiecti; actus autem formalis cum det esse rei, simul esse solet principium agendi aliud, quia operatio consequitur esse; ac denique quia talis actus aliquod bonum est, etiam potest esse principium metaphoricae motionis. Sic igitur non repugnat omnia haec genera causarum in eamdem rem convenire respectu diversorum.

11. Quod si interdum in aliqua re non coniunguntur, non est ex formali repugnantia talium causalitatum in ordine ad diversa, sed ex peculiari conditione. Et interdum provenit ex perfectione, interdum vero ex imperfectione; verbi gratia, Deus potest esse causa efficiens et finalis, non tamen materialis respectu alicuius, quia est purus actus et nullam habet potentiam passivam; neque etiam exercere potest causalitatem formalem, quia haec requirit entitatem incompletam et imperfectam. Et ob eamden rationem angelicae substantiae non possunt exercere causalitatem formalem; quia vero non sunt puri actus, possunt aliqua ex parte exercere materialem, saltem respectu aliquorum accidentium; et quia non sunt pura potentia, possunt habere rationem aliquam efficiendi et multo magis finalizandi. E contrario vero materia prima, cum causalitatem materialem exercere possit, tamen, quia est pura potentia, nec causalitatem formalem nec proprie effectivam participat; tamen, quia non est ita pura potentia quin aliquam entitatem et actualitatem habeat, aliquam causalitatem finalem habere potest, ratione cuius anima appetit corpus suum et quaelibet forma materiam. At vero forma substantialis, cum causalitatem formalem, efficientem et finalem exercere possit, non tamen materialem substantialem (ut sic dicam), quia non est potentia passiva in genere substantiae. Respectu vero accidentium potest interdum exercere hanc causalitatem, quod proprie convenit formae subsistenti, nam illa forma quae ob imperfectionem suam ex se subsistere non potest, neque etiam est potens per seipsam ad sustentanda accidentia. Et ad hunc modum facile discurri potest per entitates accidentales, quatenus praedictas causandi rationes participare possunt.

12. Respectu eiusdem eadem res formae et materiae munera subire nequit.— Forma et efficiens respectu eiusdem in idem coincidere non possunt.— At vero, si hae causae comparentur ad unum et eumdem effectum, nonnulla maior difficultas est. Et quidem in quibusdam est clara repugnantia, in aliis vero e contrario est manifesta possibilitas, in quibusdam autem res est controversa et dubia. Itaque eamdem rem in ordine ad idem simul esse causam materialem et formalem plane repugnat, quia hae causalitates requirunt conditiones formaliter oppositas, quales sunt esse in potentia et in actu formali; unde si sit sermo de propria forma substantiali, semper requirit distinctionem realem a sua causa materiali, et idem est in forma accidentali quae suam propriam habeat entitatem. Quia vero sunt aliquae accidentales quae tantum sunt modi substantiae, ut praesentia localis, vel si quid aliud est huiusmodi, in illis, sicut ratio formae est imperfecta, ita sufficit distinctio modalis. Semper tamen necesse est ut formalis et materialis causa respectu eiusdem compositi distinguantur realiter vel ex natura rei. Deinde etiam constat formalem et efficientem causam non posse in eadem re coniungi respectu eiusdem effectus; quia forma exercet causalitatem formalem in eo in quo est, efficientem vero respectu alterius formae, vel compositi, et ideo forma ut informans, vel supponitur ad actionem ut principium agendi, vel consequitur ut effectus seu terminus formalis actionis; et ideo fieri non potest ut causalitas formalis et effectiva eidem formae conveniant respectu eiusdem, nam includunt habitudines repugnantes.

13. Forma cum fine an possit in eamdem entitatem confluere .— Rursus etiam est clarum finalem et formalem causalitatem quodammodo convenire posse in eamdem formam respectu eiusdem, quodammodo autem non posse. Si enim comparentur ad idem subiectum vel suppositum, optime possunt in eamdem rem convenire; eadem enim forma et est finis materiae et eam informat, eademque visio beata est forma intellectus et finis ac beatitudo eius. Et ratio est quia ipsamet forma, ut informans, et informatio eius est bonum ac perfectio subiecti quod informat; et ideo potest ad illud comparari simul in ratione formae et finis. At vero, si comparatio fiat ad ipsum compositum quod per formam constituitur, sic non potest eadem esse forma et finis respectu eiusdem, quia non est forma finis compositi, sed potius forma est propter compositum ut propter finem suum. Quod si comparentur ad actionem seu generationem, etiam respectu illius eadem est forma et finis. Quo sensu videtur dixisse Aristoteles, infra citandus, finem et formam coincidere in eamdem rem numero; sub eo tamen respectu, licet forma proprie sit finis generationis, non tamen proprie est causa formalis eius, sed tantum principium, ut sectione praecedenti dicebam.

14. An coniungantur in eodem efficiens et finis.— An materia rationem aliquam finis in sua entitate patiatur.— Praeterea eadem fere proportione loquendum est de fine et efficiente; nam secundum quamdam rationem finis convenire possunt eidem rei, non vero secundum aliam. Duplex enim finis, ut infra videbimus, distingui solet, scilicet, finis cuius gratia actio fit, vel cui seu in cuius gratiam et commodum fit; ut in curatione, finis cuius gratia est sanitas; cui vero, est ipse homo cui sanitas procuratur. Prior ergo finis non potest esse eadem res cum causa efficienti quia est effectus eius; posterior autem finis optime potest esse eadem res cum causa efficienti: nam saepe efficiens operatur propter seipsum; et hoc modo Deus est simul primum efficiens et ultimus finis suorum operum. Et iuxta haec intelligitur facile vulgare dictum Aristoteles, II Phys., c. 7: Finis et forma coincidunt in idem numero ; finis autem et efficiens in idem non numero, sed specie ; loquitur enim de fine cuius gratia, seu qui per actionem formaliter intenditur et fit; de quo iam diximus distingui ab agente tamquam effectum eius, et ideo non posse esse idem numero cum illo. Quod vero sit idem specie, contingit in agentibus univocis, non in omnibus, ut ipsemet Aristoteles indicavit. Quomodo autem causa formalis et finalis in eamdem rem numero coniungi possint, iam declaratum est. Addo vero etiam posse aliquam rationem finis in eamdem numero rem cum causa materiali coniungi; nam subiectum accidentium et est causa materialis eorum et finis; ut enim dicebam, finis proximus sanitatis procurandae est homo, et inter alios fines forma inducitur in materiam propter ipsam materiam conservandam; nam, quia ratio finis fundatur in bonitate, quae transcendentalis est et in omni entitate ex parte reperitur, ideo coniungi potest aliqua ratio finis cum qualibet alia causa.

15. Efficiens an idem esse possit cum materia .— Solum supererat comparanda causa efficiens cum materiali, an possit utraque ratio coniungi in eadem re respectu eiusdem effectus. Et quidem loquendo de causa materiali substantiarum naturalium, certum est non posse materialem et efficientem causam coniungi in eadem re in ordine ad talem effectum, quia materia non potest esse principium efficiens formae ex illa educendae, et consequenter nec totius compositi. At vero loquendo de causa materiali accidentium, maius dubium est an eadem causa materialis possit esse efficiens eorumdem. Potest autem haec efficientia intelligi duplex: una, per naturalem resultantiam, et de hac loquendo ron est dubium quin possint illae causalitates coniungi, et ita dici solet passim, animam, verbi gratia, habere triplicem causalitatem in suas naturales potentias, nempe finalem, materialem et efficientem; et multi censent hoc genus activitatis nec materiae primae repugnare in suam propriam passionem, quae est quantitas. Altera efficientia est per se et per propriam actionem et de hac est maior difficultas; coincidit tamen cum illa quaestione, an omne quod movetur ab alio moveatur, seu (quod idem est) an agens et patiens semper distinguantur, saltem secundum proxima principia agendi et recipiendi, quam postea tractabimus disputando de causa efficienti.

Causae in quatuor genera divisio an adaequata

16. Instrumenta sub efficienti, non materiali causa collocanda.— Circa tertium punctum, an hace quatuor genera sufficienter dividant causam, solent variae difficultates proponi de causis instrumentariis, positivis et obiectivis. Sed haec et similia difficultatem non habent, nam causa instrumentalis quaedam species est causae efficientis, ut postea videbimus. Nec potest cum aliquo fundamento reduci ad materialem causam, ut falso excogitavit Philoponus, II Phys., text. 27, nisi fortasse loquamur de dispositionibus materiae, quae solent etiam instrumenta appellari; sed illae nisi efficientiam habeant, revera non sunt instrumenta; si vero efficientiam habent, ut sic non sunt dispositiones neque ad causam materialem ullo modo pertinent, sed ad efficientem, quam vel adiuvant vel eius vicem gerunt. Dispositiva autem causa communiter reducitur ad materialem, quia praeparat materiam ad formam. Sed haec denominatio solum esse videtur per quamdam attributionem; nam si loquamur cum proprietate, vera dispositio quaedam causa formalis est, non enim disponit nisi informando subiectum; calor enim qua est in ligno non disponit ad formam ignis nisi formaliter calefaciendo lignum; loquor autem de vera ac propria dispositione physica et positiva; nam vulgari modo solet dispositio vocari quaecumque remotio impedimenti, vel quaevis conditio necessaria, ut applicatio ad agendum vel quid simile; et in his mulla est vera causalitas; sed tantum per accidens.

17. Obiectum cuius generis circa potentiam et actum eius exerceat causalitatem .— Causam obiectivam appello obiectum respectu potentiae vel actus. In quo obiecto duplex potest habitudo considerari: una est moventis, altera terminantis. Prior respectu potentiae cognoscitivae est causalitas efficiens, sive consideretur obiectum quatenus movet imprimendo speciem sive quatenus per speciem concurrit ad actum; respectu vero potentiae appetitivae est causalitas finalis vel propria et formalis, ut in appetitu rationali, vel materialis et imperfecta, ut in sensitivo, quod postea videbimus. Sub posteriori autem respectu, aliqui reducunt obiectum ad causam finalem, quia potentia et actus in illud ut in finem tendunt. Neque obstat quod haec habitudo sit essentialis, quia non repugnat quod aliqua res essentialiter sit ordinata ad suum finem. Alii ad formalem causam revocant, quatenus obiectum dat speciem actui; quidquid enim dat speciem, habet rationem formae; dicunt autem esse non intrinsecam, sed extrinsecam formam. Ego vero libentius negarem obiectum sub hac ratione exercere aliquod verum genus causalitatis, sed puri termini specificantis, non per verum aliquem influxum qui causam constituat, sed per solam habitudinem alterius ad ipsum. Neque Aristoteles unquam illius causae formalis extrinsecae meminit, nec terminum motus appellavit causam motus, quamvis dixerit ab illo sumere speciem; et idem est de uno relativo respectu alterius seu de termino relationis ut sic. Nec D. Thomas aliter loquitur, ut videre licet I-II, q. 1, a. 3. Sed haec facilia sunt, ac fere de modo loquendi.

18. Exemplar an distinctum causae genus a numeratis .— Potissima difficultas est in hoc puncto de causa exemplari, quam Plato addit quatuor ab Aristotele numeratis, ut constat ex Timaeo et Phaedone, et refert Seneca, citata epistol. 66. Sed de hac materia propter gravitatem eius propriam disputationem instituemus. Nunc breviter concedimus Platoni exemplar veram causalitatem exercere, quod Aristoteles non ignoravit, nam hic numerando formam addit et exemplar, et ideo fortasse non est necesse propter eam causam augere numerum, quod dicto loco examinabimus.

Divisio causae praedicta sitne immediata

19. Causae in internam et externam visio altior quam praedicta, — Causae in realem rigide et intentionalem immediatissima divisio .— Circa quartum videri potest divisio illa immediata, eo quod Aristoteles proxime diviserit causam in quatuor illa membra. Sed nihilominus dicendum illam visionem non esse immediatam; possunt enim facile convenientiae inter quaedam ex his membris excogitari, ratione quarum aliae priores divisiones causae et in pauciora membra constituantur. Sic ergo potest primo causa dividi in internam et externam; interna rursus in materiam et formam; de quibus dubitari non potest quin peculiater conveniant in modo causandi; dant enim esse effectui conferendo illi suammet numero entitatem et interne componendo illum; efficiens autem et finis longe aliter causant, et in hoc conveniunt, quod non componunt intrinsece effectum, et ideo causae extrinsecae communiter appellantur. Igitur in ratione causae abstrahi potest ratio communis materiae et formae quae non sit communis aliis causis, et e converso; ergo recte dividitur causa immediate in intrinsecam et extrinsecam, et deinde illa in materialem et formalem, haec vero in efficientem et finalem. Alio item modo posset alia divisio causae immediatior excogitari; nam tres aliae causae praeter finalem conveniunt in hoc quod conferunt ad esse effectus per realem influxum, ideoque requirunt existentiam realem ad suas causalitates, ut postea videbimus; causa autem finalis influit intentionaliter, ideoque causare potest antequam in se realiter existat. Recte igitur dividi potest causa immediate in realem et intentionalem, stricte sumendo in priori membro illum terminum realem; nam si sumatur in tota sua latitudine et transcendentia, etiam causae finali convenit. Et rursus causa realis dividitur in intrinsecam, quae in materiam et formam, et extrinsecam, quae est efficiens, et peculiari ratione et quasi per antonomasiam dici potest extrinseca; nam, licet finalis causa comparata ad formalem et materialem extrinseca etiam sit, comparata tamen ad efficientem, est quodammodo intrinseca; nam habitudo ad finem est magis intrinseca unicuique rei et in quibusdam est etiam essentialis.

Quatuor causae membra, an atoma

20. De quinto puncto pauca hoc loco dici possunt donec de singulis causis tractemus, et ideo breviter dicendum est hanc non esse divisionem in ultimas rationes causae; nam sub quocumque illorum membrorum dari possunt variae divisiones. Causa enim materialis quaedam est pura potentia, alia vero est tantum potentia secundum quid. Quae non est divisio tantum materialis (ut ita dicam) secundum entitatem quae est causa, sed etiam est formalis in ratione causae materialis. Nam de ratione formali illius est ut sit potentia, et ideo secundum diversam rationem potentiae receptivae erit diversa ratio causae materialis; quae diversitas attendi etiam potest ex effectibus; nam illa prior est causa materialis substantiae, posterior vero accidentium. Unde prior dici potest causa materialis simpliciter, posterior vero secundum quid, sumendo has voces non ex entitatibus talium causarum, sed ex habitudine ad effectus; nam quoad entitatem materialis causa accidentium esse potest ens simpliciter seu substantia integra; materialis autem causa substantiae tantum esse potest ens secundum quid; tamen quoad causationem seu habitudinem causae, haec causat ens simpliciter, illa secundum quid. Rursus materialis causa substantiae dividitur in materiam corruptibilium vel incorruptibilium substantiarum; causa vero materialis accidentium dividi potest vel in corporalem et spiritualem, vel in proximam aut remotam, vel in eam quae in se sit accidens, vel quae sit substantia, aut partialis aut integra, de quibus omnibus in proximis disputationibus dicam. Atque proportionali modo dividi potest forma in substantialem et accidentalem et utrumque membrum subdividitur in varias formas, iuxta varietatem substantiarum compositarum et accidentium. Causae item efficientis et finalis quamplures sunt divisiones, quae non possunt hic breviter recenseri sed in propriis disputationibus.

21. Cur nec in summa membra, nec infima sit causa principali divisione partita.— Dices: si causa potest immediate dividi in pauciora membra et remote in plura, cur Aristoteles potius quadrimembrem illam divisionem quam alias tradidit? Respondetur hoc ipso quod illa divisio est media inter illa extrema, fuisse aptiorem ad doctrinalem divisionem tradendam. Maxime quia membra illa habent rationes et modos causandi magis distinctos et notiores. Adde Aristotelem non omnino omisisse, sed insinuasse satis, tam convenientias harum causarum inter se, quam divisiones earum, ut ex citatis locis constat.

Qualis sit data divisio

22. In sexto puncto auctores omnes supponendo potius quam probando vel disputando, docent illam divisionem causae esse analogam et propter eam causam dicunt non fuisse causam in communi ab Aristotele definitam. Non tamen declarant satis modum aut rationem huius analogiae, neque a nobis declarari potest donec rationes singularum causarum exacte tractentur. Et ideo nunc supponamus sententiam illam veram esse ex communis sententiae auctoritate et ex hac generali ratione, quod illi modi causarum communes sunt causis accidentium et substantiarum, quae non possunt esse univoce causae, quia non dant univoce esse, unde nec ratio effectus univoca esse potest in accidente et substantia; exactiorem vero huius analogiae declarationem in praedictum locum remitto.