SECTIO XVI. UTRUM FORMALIS TERMINUS RELATIONIS SIT ALTERA RELATIO, VEL ALIQUA RATIO ABSOLUTA.

1. Haec quaestio suborta est ex sectione praecedente, et est per se valde necessaria ad explicandam naturam relationis, quae tum ex fundamento, tum ex termino, suo modo pendet; et ob hoc etiam optime in hunc locum cadit, nam in duabus sectionibus proxime praecedentibus explicuimus formalia fundamenta relationum; superest ergo ut consequenter formalem terminum declaremus.

Exponitur quaestionis titulus, et quid sit actu terminare.

2. Est autem advertendum, hic nos non agere de formali denominatione termini ut actu terminantis, sed de ratione seu forma, quae in ipsa re, quae est terminus, requiritur ut sit apta ad terminandum. Nam sub priori ratione esse termini seu terminare, non est aliquid in re terminante, sed est denominatio extrinseca, sumpta ex eo quod aliud tendat in ipsam. Sicut, parietem esse visum, non est aliquid in pariete, sed est denominatio a visione respiciente ipsum; nam idem est videri, quod actu terminare visionem, licet voces diversae sint; nihilominus tamen praerequiritur in pariete aliqua forma, qua constituitur aptus ad terminandam visionem. Sic ergo intelligendum est de termino relationis; dicitur enim actu terminare, solum quia respicitur ab alio, quae denominatio non est praerequisita ad relationem, sed, consequens ad illam, in quo omnes conveniunt. Necessario vero supponitur in termino aliqua ratio et quasi causa formalis, ob quam est terminativus (ut sic dicam) relationis, quia non omne ens potest terminare quamcunque relationem; ergo in unoquoque requiritur aliqua ratio, ob quam est natum terminare hanc vel illam relationem; hanc ergo rationem formalem terminandi in praesenti inquirimus. Et quoniam in superioribus dictum est, terminum relationis debere esse ens reale, et, ut actu terminet, requirere actualem existentiam, ideo ulterius inquirimus an debeat esse ens formaliter relativum vel absolutum; ex quo facile constabit in unaquaque relatione, an proportionatus terminus debeat esse tale ens absolutum, vel tale relativum. /p. 848/

Variae sententiae.

3. Prima . - Sunt ergo in hac re tres sententiae. Prima affirmat in omnibus relationibus, tam mutuis quam non mutuis, formalem terminum debere esse relativum. Ita docuit Cajet., 1 part., quaest. 13, art. 7; et Hispalens., in 4, dist. 30, quaest. 1 , notab. 3, videtur secundum eamdem sententiam loqui, quamvis nec quaestionem disputet, neque de formali ratione terminandi expresse loquatur. Nonnulli vero ex modernis Thomistis hanc sententiam secuti sunt. Et potest probari primo, quia quodlibet relativum formaliter terminatur ad suum correlativum; ergo formalis ratio terminandi unam relationem est relatio opposita correspondens in altero extremo. Consequentia evidens est; et antecedens probatur, quia relativa sunt simul natura, cognitione et definitione, ut constat ex Aristotele, c. de Ad aliquid, et inferius dicetur; sed nihil horum haberent nisi unum relativum ad aliud formaliter terminaretur; ergo. Probatur minor quoad primam partem, quia si pater, verbi gratia, ut pater non terminatur ad filium, ut filius est relativus, sed ut est hic homo genitus ab illo, ergo pater ut pater non est simul natura cum filio ut filio, sed cum hoc homine ut genito; at vero hic homo prius natura est genitus ab alio, quam habeat relationem filiationis ad ipsum, quia filiatio est proprietas resultans in homine genito; ergo pater, ut pater, erit prius natura quam sit filius ut filius. Et confirmatur haec pars, quia relatio, ut relatio, non pendet nisi ex fundamento et termino; ergo, si formalis terminus non est altera relatio, per se non pendet ab illa, nec requirit illam; ergo ex se est prior natura quam illa. Similique argumento probantur aliae duae partes, quia relatio perfecte cognoscitur cognito fundamento et termino, et aliud non requirit; ergo si terminus unius relationis non est alia relatio, non pendet una in cognitione ab alia; non ergo simul necessario cognoscuntur. Rursus ob eamdem causam in definitione relationis solum ponitur terminus formalis, quia totum esse relationis est ad suum terminum; ergo si terminus unius relativi non est aliud relativum, sed aliquid absolutum, non definietur unum relativum per aliud, et e converso, quod est esse simul definitione. Et confirmatur hoc specialiter in relativis non mutuis, in quibus videtur esse major difficultas, quia alias ad cognoscendam relationem creaturae, opor- /col. b/ teret cognoscere entitatem Dei absolutam et naturam eius, et similiter ad cognoscendam relationem scientiae, vel sensus, oporteret cognoscere naturam absolutam objecti scibilis vel sensibilis, quod videtur plane falsum.

4. Secunda opinio . - Secunda sententia distinctione utitur, nam de relationibus mutuis idem sentit quod praecedens sententia, propter easdem rationes. De non mutuis autem affirmat terminari ad absolutum, et non relativum, quia hujusmodi relationes terminantur formaliter ad aliquid reale; in terminis autem earum non correspondet aliquid reale relativum, sed absolutum tantum. Hanc sententiain tenet Ferrar., 2 cont. Gent., c. 14, et in ea, magis inclinat, quoad posteriorem partem ejus, Hispalensis supra, nam saepe ait, aliquod divinum attributum absolutum, scilicet, virtutem, potentiam vel aliquid hujusmodi, esse rationem, quod Deus terminet relationem creaturae ad ipsum. Hanc etiam sententiam sequitur Niphus, 5 Metaph., disp. 14. Eamque quoad relativa non mutua nos postea confirmabimus; quoad mutua vero eadem habet fundamenta, quae praecedens sententia. Et addi solet argumentum sumptum ex relationibus divinis, quae mutuae sunt, et tamen una ad aliam terminatur.

5. Tertia sententia universaliter docet omnes relationes, tam mutuas quam non mutuas, terminari ad absolutum formaliter. Hanc tenet Scot., in 1, dist. 36, q. 1, ubi Lychetus et alii Scotistae idem sentiunt. Et eam plane sequitur Capreol., quaest. 1, art. 2, ad 3, quem imitatur Soncin., 5 Metaph., quaest. 30, ad 2. Aiunt enim absolutum esse rationem terminandi, requirere tamen relationem seu correlationem concomitantem quando actu terminat, quod est simpliciter verum in relativis mutuis; in non mutuis autem solum secundum nostrum modum concipiendi, ut explicabimus. Atque hanc sententiam censeo esse veram, formaliter ac per se intellectam; cur autem hoc addam, ex dicendis constabit; oportet enim sententiam hanc distincte proponere et probare in relationibus mutuis, et non mutuis, quia non est aeque certa in utrisque, quamvis ex non mutuis ad mutuas non leve argumentum sumatur.

Tertia Sententia duobus assertionibus propositis confirmatur.

6. Prima assertio . - Ratio pro assertione . - Dico ergo primo, in relativis non mutuis /p. 849/ ratio quae est in uno extremo ad terminandam relationem alterius, non est aliqua relatio opposita relationi alterius, sed est ipsa entitas, vel proprietas aliqua absoluta talis termini. Probatur argumento facto in secunda sententia, quod mihi videtur efficacissimum, nam haec relatio habet terminum realem et realiter existentem; sed in illo termino nulla existit relatio realis correspondens opposita alteri relationi; ergo, ille terminus non per relationem, sed per aliquam rem absolutam constituitur aptus ad terminandum. Consequentia est evidens a sufficienti partium enumeratione; major autem et minor probatae sunt in superioribus.

7. Effugium Cajetani . - - Improbatur . -- Ut Cajetanus effugeret vim hujus rationis, excogitavit sententiam quam supra refutavimus, quod, nimirum, etiam relativa non mutua realiter invicem referantur, quamvis relatio non utrique insit, atque ita conatur defendere, etiam illud extremum, in quo non est relatio, non terminare relationem alterius, nisi quatenus ad illud vicissim, refertur. Sed ea sententia et falsa est, ut ostendimus, et ad praesentem rem explicandam nihil conferre potest. Nam etsi demus scibile referri realiter ad scientiam per relationem in ipsa scientia existentem, nihilominus verum est, quod Aristoteles dixit, unum ex his extremis non referri ad aliud, nisi quia aliud refertur ad ipsum; ergo prius secundum rationem necesse est intelligere relationem scientiae terminari ad scibile, quam vicissim scibile referri ad scientiam, cum illud prius sit veluti causa, seu fundamentum, hujus posterioris; ergo ratio terminandi ex parte scibilis non potest esse illa relatio qua refertur ad scientiam. Praeterea licet terminare actu, ut supra dicebamus, sit denominatio extrinseca, tamen aptitudo terminandi relationem praedicamentalem non potest esse denominatio extrinseca ab opposito relativo, quia ratio terminandi supponitur in re ante omnem denominationem ab alio extrinseco; nam in ipsamet denominatione extrinseca includitur actualis terminatio; ergo aptitudo supponitur ad talem denominationem, maxime quando terminus esse debet res realis, et realiter existens. Quocirca intelligi nullo modo potest, quod unum extremum constituatur proxime aptum ad terminandam relationem alterius, per ipsammet relationem realem, quae est in altero extremo, cum omnis relatio praedicamentalis consurgat, praesuppositis /col. b/ fundamento, et termino, non quidem actu terminante, sed apto ad terminandum, nam ut actu terminans non supponitur, sed constituitur ex alterius habitudine ad ipsam.

8. Improbatur aliorum sententia . - Alii respondere solent, quamvis in scibili, verbi gratia, vel creatore non respondeat nisi relatio rationis, nihilominus relationem scientiae aut creaturae non terminari formaliter nisi ad suum correlativum ut sic, et consequenter relationem rationis esse rationem terminandi realem. Sed haec responsio facile refutatur ex dictis supra de termino relationis realis praedicamentalis; ostendimus enim debere esse rem, veram, et realiter existentem. Quod sane aequali vel majori ratione, verum est de forma illa quae est ratio terminandi, ac de subjecto quasi materiali talis denominationis; nam si terminus debet esse realis, ergo eodem modo debet esse in re ipsa aptus ad terminandam, alioqui non erit terminus, neque actu, neque aptitudine; ergo haec aptitudo debet ei convenire per rationem aliquam realem in ipso existentem.

9. Et confirmatur, quia relatio realis non existit nisi existentibus fundamento et termino; sed relatio creaturae existit, et revera terminatur ad Deum, nulla existente in Deo relatione rationis, non solum quia relatio rationis nunquam vere existit, sed etiam, quia, eo modo quo esse potest, nimirum objective in intellectu, non est necesse illam actu esse, id est, considerari, ut relatio creaturae terminetur ad creatorem; nam etiamsi nullus intellectus talem relationem fingat aut consideret, nihilominus relatio creaturae vere terminabitur ad Deum. Dices, impossibile esse quin illa relatio sit objective in aliquo intellectu, saltem divino, sive ipse illam immediate efficiat, sive cognoscat ut factibilem suo modo ab intellectu humano. Respondetur, quidquid horum verum sit, esse impertinens ad rem de qua agimus, quia, licet id sit necessarium ex infinita scientia Dei, tamen per se ac formaliter id non postulat relatio creaturae, quia non respicit Deum ut speculantem (ut sic loquar) relationem rationis, sed ut influentem esse in ipsam; unde si hoc habeat, hoc sufficit ut talis relatio terminetur ad ipsum; relatio autem rationis ut scita ab intellectu divino, est impertinens. Et idem est de sensu et sensibili, et scientia et scibili, nam si per impossibile nullus intellectus de illis consideraret, relatio sensus terminaretur ad sensibile et scientiae ad scibile. /p. 850/

10. Sed respondent aliqui, argumentum hoc recte procedere de relatione rationis ut actu existente suo modo, nihilominus tamen ipsam relationem rationis, quatenus est in proxima potentia talis termini, esse rationem terminandi relationem realem alterius extremi. Sed hoc etiam nullius momenti est; interrogo enim, quid intelligant per relationem rationis in potentia proxima. Aut enim intelligunt ipsum fundamentum reale, quod praebet occasionem intellectui, ut per modum relativi illud concipiat, quod non tam est verum fundamentum relationis, quam proxima causa vel occasio inducens humanum intellectum, ad talem modum concipiendi, et in hoc sensu relatio rationis in potentia proxima non est nisi res absoluta in tali termino existens, ut, verbi gratia, in Deo est potentia, qua actu influit in creaturam, et sic de aliis; igitur quod relatio creaturae terminetur ad relationem rationis, ut tantum est in fundamento proximo ex parte Dei, revera est terminari ad aliquid absolutum, quod est in Deo. Aut per relationem rationis in potentia intelligitur ipsamet relatio rationis secundum suum esse essentiae, quale in ea esse, vel potius fingi potest, et hoc sensu improbabilis mihi videtur illa responsio, quia illa relatio in tantum esse potest, et in ea fingi potest aliquod esse essentiae, in qua intellectus, verbi gratia, humanus potest concipere rem absolutam per modum relativae; sed hoc est impertinens et extrinsecum ad naturam et essentiam relationis realis creaturae, et ut ipsa terminetur ad suum terminum; ergo non potest esse illa ratio terminandi. Et confirmatur ac declaratur, nam Deus ut creator non ideo potest terminare relationem realem creaturae, quia potest a nobis concipi per modum correlativi, sed quia vere ac realiter influit esse Here I am following Rábade, et al. to introduce Ȝesseȝ which is lacking in the Vivès edition. ^†7 in creaturam per omnipotentiam suam. Denique in aliis terminis realibus, et in relationibus mutuis, non sufficit esse essentiae in ipso termino ut relatio consurgat, nisi sit redactum ad existentiam, quia alias est potentiale quid, et simpliciter nihil; ergo multo minus poterit sufficere esse essentiae vel potentiale relationis rationis, ut sit ratio terminandi relationem realem.

11. Fonseca ut solvat argumentum .–- Aliam denique responsionem adinvenit Fonseca , lib. 5, c. 15, quaest. 5, sect. 4, ubi dicit, posse relationem rationis actu convenire, verbi gratia, creatori, etiamsi actu non existat, suo modo, id est, objective in intellectu, atque /col. b/ hoc satis esse ut ad illam possit terminari relatio realis; nam, hoc ipso quod relatio realis est in creatura, relatio rationis creatoris actu convenit Deo, etiamsi actu non existat. Quod autem haec duo separabilia sint, probat, quia homini actu convenit esse animal, etiamsi non existat. Sed haec responsio non est probabilior caeteris. Nam imprimis, quod assumit, posse formam actu convenire, quando actu non existit, aut magnam continet aequivocationem, aut est plane falsum. Nam actu convenire, si proprio et realiter sumatur, est actu inesse eo modo quo forma inesse potest, scilicet aut inhaerendo, aut denominando, aut referendo, vel alia simili ratione; quod autem hoc modo actu convenit, necesse est quod actu existat, eo modo quo existere potest. Quod si actu convenire solum dicit veritatem propositionis per connexionem extremorum abstrahentium ab existentia, illud revera non est actu convenire, sed potius in potentia, et eo modo quo in illis propositionibus intelligi potest actualis veritas, illam non habent, nisi prout sunt actu in aliquo intellectu, ut in superioribus tactum est. Et praeterea, sumpto hoc modo, actu convenire , non potest vere dici relatio rationis actu convenire Deo, hoc ipso quod creatura existit, quia, ut bene idem auctor argumentatur, talis relatio contingenter et ab extrinseco convenit Deo, etiam post effectionem creaturae; at praedicata contingentia non conveniunt actu nisi quando existunt, sed illud est proprium praedicatorum, quae necessario conveniunt subjectis. Responsio vero quam adhibet, limitando subsumptam propositionem, et excipiendo has relationes rationis, primum videtur voluntaria, deinde contra rationem; nam, seclusa actuali existentia unicuique praedicato proportionata, non potest dici praedicatum actu convenire subjecto, nisi vel quia est de ejus essentia, vel certe quia ab illa manat, ut necessariam connexionem et per se cum illa habeat; ergo quotiescunque praedicatum non est hujusmodi, sed mere contingens, et ab extrinseca causa proveniens, sive, sit praedicatum reale, sive rationis, in nullo vero sensu potest dici actu convenire, quando actu non existit. Et confirmatur, nam hoc ipsum, scilicet, actu convenire , requirit saltem veritatem propositionis; sed hae propositiones sunt falsae, Deus habet relationem, vel, actu refertur ad creaturam, quamdiu illa relatio nullo modo actu existit; imo, juxta principia dia- /p. 851/ lecticae tales propositiones non possunt vere abstrahi a tempore, cum simpliciter contingentes sint.

12 Addo denique, etiamsi demus totum id quod in illa responsione sumitur, non satisfacere, quia ille modus actu conveniendi non sufficit ad terminum relationis realis. Alias Petrus actu existens posset habere relationem realem identitatis specificae ad Paulum potentia tantum existentem, quia actu convenit Paulo quod sit homo, etiamsi non existat, quia ab intrinseco est homo; ergo etiam actu conveniet illi relatio realis identitatis specificae cum Petro, etiamsi illa relatio actu non existat; ergo, e converso, ut relatio realis existat in Petro, satis erit quod alia similis et fundamentum ejus actu conveniat Paulo, licet non existat.

13. Nullus est ergo tergiversationi locus, sed, admissa communi doctrina de relativis non mutuis, evidenter sequitur terminum illius relationis esse aliquid absolutum, formaliter ac per se loquendo. Addo autem haec ultima verba, quia interdum potest contingere, ut terminus alicuius relationis non mutuae sit aliqua relatio realis, non tamen opposita alteri relationi, nec reciproca illi. Ut, verbi gratia, scientia de aliqua relatione, aut amor qui directe ac per se primo tendat in aliquam relationem, refertur realiter ad illam relationem ut ad objectum seu mensuram; unde constat quod, sicut objectum talis scientiae est relatio, ita etiam terminus relationis talis scientiae erit relatio, non tamen formaliter ut relatio opposita relationi illius scientiae, sed potius ut materia circa quam talis scientia versatur, et quae supponitur ad relationem ejus, et ideo veluti materiale quid est, quod illa res scita sit relatio. Et hoc modo dicimus, rem absolutam terminare hujusmodi relationem, seu quae per modum absolutae se gerat; denique res ipsa scita vel amata, qualiscunque illa sit. Dices: quid si objectum scitum sit aliqua relatio rationis? Respondetur: etiam relatio transcendentalis illius scientiae terminabitur ad illam, erit tamen incapax illa scientia relationis praedicamentalis ad suum objectum, propter defectum termini realis.

Assertio secunda.

14. Relationes mutuae ad absolutum terminantur . - Dico secundo:, etiam in relationibus mutuis formalis ratio terminandi est non relatio opposita, sed aliqua ratio abso- /col. b/ luta, quae est fundamentum formale relationis oppositae. Hanc assertionem intelligo per se ac formaliter, sicut praecedentem explicavi: generalis enim regula est illam rem seu rationem formalem, quae in uno relativo mutuo est proxima ratio fundandi relationem ad aliud, esse etiam proximam et formalem rationem terminandi relationem alterius ad se. Ut, verbi gralia, si in Petro proximum fundamentum habendi in se relationem filiationis est tota substantia ejus quatenus producta per talem generationem a Paulo, haec eadem est ratio ob quam Petrus potest terminare relationem paternitatis Pauli ad ipsum; et e converso, quia in Paulo potentia generandi, supposita tali generatione ut conditione necessaria, est proximum fundamentum relationis paternitatis, ideo etiam est proxima ratio, ob quam Paulus potest terminare filiationem Petri ad ipsum. Idem est in relationibus primi generis, nam albedo, quae in hoc albo est fundamentum similitudinis ad aliud, ob unitatem formalem cum ipso, est etiam proxima ratio terminandi relationem similitudinis alterius ad ipsum. Quocirca si verum est, interdum posse unam relationem esse proximam rationem fundandi aliam relationem, ut, verbi gratia, paternitas similitudinem, tunc illa paternitas quae in uno patre fundat similitudinem ad aliud, erit in illo ratio terminandi relationem alterius ad se; in eo tamen non se gerit formaliter ut relatio, neque opponitur relative illi relationi, quam terminat per seipsam, sed opponitur per aliam relationem, quam in se fundat, et ideo tunc perinde se gerit ac si esset forma absoluta, et in hoc sensu dicimus formalem terminum esse aliquid absolutum, per se loquendo.

15. Solet autem haec assertio probari ex eo quod, cum relatio definitur esse accidens cujus totum esse est ad aliud, per illud aliud non potest intelligi altera relatio, quia alias vel non daretur unum supremum genus relationis, sed duo, vel idem poneretur in definitione sui ipsius. Et simile argumentum est quia similitudo in communi non potest referri ad aliquam relationem, quia alias referretur ad aliam similitudinem, cum sit relatio aequiparantiae; at praeter similitudinem in communi non potest esse alia similitudo. Verumtamen haec argumenta praetermitto, tum quia per extrinseca desumuntur, et rem non declarant; tum etiam quia attingunt difficultatem tractandam sectione sequenti; quae /p. 852/ quidem facilius et commodius expedientur juxta hanc nostram sententiam, quamvis fortasse ob eam solam causam non sit simpliciter necessaria.

16. Prima ratio conclusionis . -- Primo ergo probatur haec conclusio ex praecedenti, nam ex eo quod in relativis non mutuis videmus relationem unius extremi non terminari formaliter ad relationem alterius, colligere possumus, quod, licet in relativis mutuis sit relatio realis in utroque extremo, una non tendit in aliam formaliter, sed simul et concomitanter una tendit in subjectum seu fundamentum alterius, et e converso. Probatur haec illatio, nam si per impossibile in altero extremo impediretur relatio, conservato toto fundamento ejus, nihilominus relatio alterius extremi posset ad illud terminari; ergo signum est illas duas relationes esse simul per concomitantiam, et non per formalem terminationem unius ad aliam. Consequentia est evidens, et antecedens patet, quia, ut in superioribus visum est, non solum in relationibus tertii generis, sed etiam secundi et primi, quando unum extremum tale est, ut non possit fundare relationem, nihilominus est aptum ad terminandam relationem alterius, ut patet in Deo ut terminante relationem creaturae ut sic; ergo quacumque ratione contigerit, alterum extremum manere cum fundamento et sine relatione, nihilominus manebit sufficiens ad terminandam relationem alterius extremi; est enim eadem ratio, nam quod unum fundamentum, seu extremum sit aptum necne ad fundandam propriam relationem, est per accidens ad terminationem alterius. Unde, si per intellectus praecisionem separetur relatio a tali extremo, intelligitur manere aeque sufficiens ad terminandam aliam relationem, ac illud extremum, quod non est capax relationis. Ergo signum est relationes mutuas esse simul propter concomitantiam, et propter conditionem extremorum, quae apta sunt ad fundandam relationem, non propter formalem terminationein unius relationis ad aliam sibi correspondentem.

17. Secunda ratio conclusionis. – Secundo argumentor, quia commune axioma est, posito fundamento et termino, resultare relationem praedicamentalem, et non alias; ergo terminus unius relationis non potest esse relatio opposita. Antecedens certum est omnium consensu, et constat ex supra dictis de natura hujus relationis. Unde etiam Scotus, /col. b/ licet excipiat relationes quas vocat extrinsecus advenientes, tamen consequenter negat illas pertinere ad hoc praedicamentum, et nos infra ostendemus, illas vel nullas esse, vel non nisi alias a transcendentalibus, disputatione sequenti. Necesse est autem axioma illud intelligi de termino formali et proximo, et quasi in actu primo (ut sic dicam), de quo etiam nos in praesenti quaestione disputamus, ut diximus. Non enim potest intelligi de termino terminante quasi in actu secundo (ut ita loquar). Nam de illo termino ut sic, non est verum quod illo posito cum fundamento sequatur relatio, nam potius ipse constituitur in ratione termini actu terminantis per ipsammet relationem ut actu tendentem in ipsum, et extrinsece denominantem ipsum denominatione terminativa. Rursus nec potest intelligi de termino materiali et remoto, quia illo tantum posito cum fundamento alterius extremi non est necesse resultare relationem, ut per se constat, et facile potest exemplis ostendi; ergo intelligendum est illud principium de termino formali, et quasi in actu primo proximo. Et hinc facile probatur prima consequentia, quia una relatio non consurgit ex positione alterius, quia illa particula ex dicit antecessionem aliquam naturae vel originis; una autem relatio praedicamentalis non antecedit alteram relationem sibi correspondentem, neque una dicit ex altera originem, ut per se constat in omnibus creatis, de quibus loquimur; alias non essent simul. Cum autem relatio dicitur resultare positis fundamento et termino, sensus indubitatus est, positionem fundamenti et termini antecedere, seu praesupponi ordine naturae, et inde statim resultare relationem, quod ex proprietate ipsius locutionis manifestum est, et ex re ipsa, quia in relativis mutuis utraque relatio simul resultat, positis fundamentis et terminis.

18. Tertia assertionis ratio . --_ Tertio argumentor confirmando et declarando illud principium, scilicet: Id quod in unoquoque extremo est ratio fundandi propriam relationem, est ratio terminandi alteram correlationem . Nam, sicut ratio fundandi est illa, per quam convenienter redditur proxima causa, ob quam talis res habet relationem ad aliud, ita ratio terminandi est illa, per quam redditur proxima causa, ob quam res est talis, ut ad ipsam altera referri possit; haec autem causa ex eadem forma vel ratione sumitur in relativis mutuis; ergo. Major videtur per /p. 853/ se nota ex terminis. Minor declaratur inductione; nam, sicut album aptum est ad fundandam relationem similitudinis, quia habet albedinem, et ipsa albedo est aptum fundamentum, quia habet talem unitatem formalem, ita etiam idem album est aptum ad terminandam relationem alterius, quia habet albedinem ejusdem rationis vel unitatis cum albedine alterius. Non enim aliud album refertur ad hoc, quia in hoc est relatio similitudinis, sed quia in hoc est albedo, sicut est in alio, alioqui non esset similitudo in albedine, sed esset similitudo in similitudine. Et hinc potest percipi ratio a priori, nam similitudo ut sic est in albedine, verbi gratia; versatur ergo inter alba ut sic, et ea refert ut similia; ergo sicut ex parte unius fundatur in albedine, ita ex parte alterius terminatur ad albedinem.

19. Idem facile constat in relationibus disquiparantiae; nam Petrus, verbi gratia, ideo refertur ad Paulum ut ad patrem, quia genuit ipsum, et non quia Paulus refertur ad ipsum, formaliter distinguendo relationem a generatione; nam praecise in ea ratione sistendo intelligimus esse sufficientem causam ex parte generantis ut filius referatur ad ipsum. Eadem est autem causa ex parte ejus, ob quam in ipso resultat relatio paternitatis. Et idem est de ipsa paternitate, si rationem ejus ex parte termini reddamus; ideo enim relatio paternitatis, quae est in Paulo, terminatur ad Petrum, quia genitus est ab ipso, et in hoc praecise concipimus sufficientem causam ex parte termini. Atque ita in universum, cum relatio essentialiter requirat duo, scilicet fundamentum et terminum, ex parte utriusque potest reddi ratio cujuscunque relationis, et illa, quae vere et proxime redditur ex parte termini ut sic, est ratio terminandi, sicut quae redditur ex parte subjecti, est fundamentam, seu ratio fundandi.

20. Ratio autem, quae ex parte termini reddi potest, nunquam est altera relatio, si formaliter loquamur, et non tantum concomitanter vel identice. Quanquam enim pater non referatur ad filium, nisi cum filius refertur ad ipsum, non tamen haec est ratio quae ex parte termini reddi possit, cur pater referatur ad filium, scilicet, quia filius refertur ad ipsum, sed praecise quia genitus est ab ipso; nam una relatio nullo modo est ratio alterius, nec ex parte termini, nec ex parte fandamenti, alias non essent simul natura; illa enim, quae esset ratio alterius, ut sic es- /col. b/ set aliquo modo prima, maxime cum sit sermo de ratione reali et formali suo modo ex parte termini. Ratio ergo haec semper est aliquid aliud distinctum a relatione, et consequenter aliquid absolutum, quod non est aliud in relativis mutuis nisi illud ipsum quod in unoquoque fundat relationem ejus, nam illud est ratio terminandi relationem alterius. Quia praecisa relatione, nulla alia ratio est propinquior, neque magis necessaria, ut in inductione facta satis declaratum est.

21. Objectioni satisfit . - Dices: in relativis non mutuis non potest haec regula servari, quia in termino unius relativi non est fundamentum reale alicujus relationis. Respondetur, semper intelligi aliquid proportionabile. Ut, verbi gratia, si relativa non mutua sint secundi generis, ut est inter creatorem et creaturam, ratio terminandi relationem creaturae ex parte Dei, est ipsa potentia creandi ut actu influens. Quia si alioqui Deus non esset incapax relationis, illamet deberet esse fundamentum relationis creatoris ad creaturam. Et quia si velimus rationem reddere ex parte termini relationis creaturae, non est alia, nisi quia Deus per suam omnipotentiam creavit illam. Et idem facile intelligitur in relationibus mutuis, quae esse possunt in primo genere, ut est relatio similitudinis, aut distinctionis inter creaturam et Deum. In tertio autem genere, ratio terminandi ex parte scibilis, verbi gratia, et similium objectorum, est uniuscujusque entitas, prout in ea est quaedam aptitudo objectiva, ut circa illam possit talis actus, vel habitus, aut potentia versari, quae potest nominari veritas aut bonitas, vel quid simile; illa enim aptitudo est ratio quae reddi potest ex parte objecti, seu termini talis relationis; ideo enim scientia versatur cirea tale objectum, quia talem habet veritatem, seu intelligibilitatem, et sic de aliis.

22. Ratio quae nequit fundare relationem cur terminare possit . - Quod si inquiras cur hujusmodi aptitudo vel ratio, quae non est sufficiens ad fundandam in se propriam relationem, sit sufficiens ratio ad terminandam relationem alterius, respondetur causam esse, quia ad fundandam relationem necessaria est ordinabilitas ad aliud (ut sic dicam) ex parte ipsius fundamenti, atque ita requirit quod sint ejusdem ordinis. Ad terminandam autem relationem, non est necesse ut terminus sit ordinabilis ad aliud, sed ut aliud sit /p. 854/ ordinabile ad ipsum, et ideo potest terminus habere realem aptitudinem ad terminandum, etiamsi non sit ejusdem. ordinis cum alio extremo, quod ad ipsum ordinatur.

Aliarum opinionum fundamentis satisfit .

23. Ad fundamenta aliarum opinionum respondendum superest. Et imprimis negatur relativum formaliter terminari ad correlativum ut sic, quod manifeste constat in relativis non mutuis, quia ubi non est correlativum, non potest alterum relativum ad correlativum terminari. Inde vero intelligimus, etiam in mutuis, quamvis relativum ad correlativum terminetur, non tamen formaliter, ita ut relationes ipsae inter se et ad se tendant, sed una tendit ad fundamentum alterius, et e converso, ut declaratum est.

24. Relativa quomodo sint simul natura . - - Ad primam vero objectionem, de simultate naturae respondetur, potius inde inferri oppositum, quia relatio est posterior natura quam terminus ejus, ut in actu primo seu formali ad terminandum sufficienter constitutus est, quia ex fundamento et termino consurgit relatio, ut diximus. Imo aliqui auctores, qui opinantur relationem esse quid distinctum, putant effective fieri a termino. Si ergo una relatio esset terminus alterius, ex positione unius resultaret alia, et ita non possent esse simul natura. Dicuntur ergo simul natura, quando mutuae sunt, quia cum resultat una ex fundamento et termino, resultat alia omnino concomitanter absque ullo ordine prioris et posterioris inter se, et hoc est esse simul natura. Fundatur autem haec simultas, non in formali habitudine earum inter se, sed in necessaria connexione quam habent in fundamento et termino, quia neutra insurgere potest, nisi jam positis suo fundamento et termino, et illis positis ambae statim necessario consurgunt. Et alioqui formale fundamentum unius est formalis terminus alterius, et e converso; ex quo fit ut necessario simul sint posita in re fundamentum et terminas utriusque, nam sunt eadem, commutata proportione, ut explicui; atque ita tandem efficitur ut ipsae relationes necessario simul consurgant, et duratione, quia utraque aequali necessitate resultat ex termino et fundamento quamprimum ponuntur, et natura, quia nullam inter se habent ordinem. Hoc igitur modo correlativa ipsa formaliter sumpta, ut correlativa sunt, si sint mutua, sunt simul natura; si vero sint non mu- /col. b/ tua, cum neque duratione sint simul, nec natura esse possunt.

25. Occurritur objectioni . - At vero si haec comparatio fiat inter unum relativum et terminum ejus in actu secundo, seu ut actu terminantem, sic dici possunt simul natura formaliter, quia, ut supra dictum est, terminus ut sic terminans formaliter constituitur per extrinsecam denominationem a relatione, quae in illum tendit; unde illa posita sic denominatur, et illa ablata desinit esse hoc modo terminus, nihil intrinsecum amittendo, ut per se notum est. Relatio autem non prius natura est, quam terminetur ad aliud; est ergo simul natura cum termino ut terminante. Dices: ipsa relatio est veluti causa formalis illius denominationis termini actualis; ergo est prior natura. Respondeo, non esse proprie causam formalem, licet propter denominationem ad eum modum a nobis concipiatur, et ideo non intercedere ibi veram prioritatem naturae, quia relatio sine alia causalitate, solum quia ex intrinseca sua essentia respicit terminum, illum denominat terminantem. Sicut visio denominat rem visam sine vera causalitate, sed ex eo solum, quod est cum tali intrinseca habitudine; unde sicut non prius natura est quam habeat illam habitudinem, ita non prius natura est quam denominet objectum visum.

26. Quod maxime verum est loquendo de his formis in concreto, id est, de relativo, aut vidente; nam, loquendo de abstractis, potest aliquo modo concipi relatio, ut prior natura quam relativum, eo modo quo inter formam praesertim inhaerentem, et effectum ejus formalem, potest esse prioritas naturae. Nam relatio est forma relativi; relatio enim abstracte concepta proprie non refertur ipsa ad terminum, sed est qua subjectum refertur, et ideo quamdiu ipsa concipitur ut prior quam afficiens actu subjectum, nondum concipitur ut referens ad terminum, et ideo mirum non est quod ut sic sit etiam prior ipsa relatio, quam denominatio termini terminantis. Et fortasse hic potest applicari distinctio, qua utitur alias Cajetanus, de relatione signata vel exercita, nam tunc concipitur relatio, ut nondum exercens actum referendi, sed secundum suam abstractam rationem. Adhuc tamen sic concepta, est simul natura cum altera relatione opposita, in relationibus mutuis, quia etiam relationes in abstracto sumptae omnino simul consurgunt, posito utroque fundamento.

/p. 855/

27. Denique ut nihil omittamus, addi posset, etiam relationem abstracte conceptam, licet non ut quod, saltem ut quo, tendere in terminum, nam est forma qua relativum respicit terminum, et quia quantumvis in abstracto consideretur, semper ejus essentia consistit in formali habitudine ad terminum. Et sub hac consideratione, quamvis intelligitur aliquo modo prior quam relativum, etiam sub ea ratione tendit suo modo in terminum, et consequenter denominat illum actu terminantem, non integrum relativum, sed relationem ipsam. Ex his ergo satis constat quomodo relationes oppositae sint simul natura, et relatio etiam et terminus ut actu terminans, non vero relatio, et terminus in actu primo, seu quantum ad rationem terminandi; sic enim etiam tempore antecedere potest, quando fundamentum in alio extremo non est positum, et posito etiam alio extremo semper antecedit ordine naturae, quia ex illo fundamento resultat relatio, ut declaratum est.

28. Ad argumentum ergo primae sententiae respondetur in forma negando sequelam, nimirum, patrem ut patrem non esse simul natura cum filio ut filius est, sed ut est hic homo genitus; imo sicut hic homo, ut genitus, est prius natura quam ut filius, ita etiam est prius natura quam pater ut pater, quamvis sit posterius natura quam hic homo ut generans. Et ideo, quamvis pater ut sic terminetur ad hunc hominem ut a se genitum, nihilominus non prius natura terminatur ad ipsum quam in ipso sit filiatio, non propter terminationem formalem ad ipsam filiationem, sed propter simultaneam concomitantiam omnino necessariam, ut declaratum est. Quapropter, licet hic homo, ut genitus, sit prius natura quam ut filius, tamen in illo priori ut sic nondum intelligitur in patre paternitas; imo verissime etiam dicitur, prius natura esse hunc hominem ut genitum, quam in patre sit paternitas, nam ex positione hujus termini cum fandamento, quod est in generante, resultat paternitas.

29. Ad confirmationem concedo, formaliter loquendo, unam relationem non pendere ab alia, nego tamen inde sequi non esse simul natura, naturaliter loquendo. Et horum primum, praeter omnia dicta, confirmo Theologico exemplo, juxta quamdam opinionem D. Thomae, nam in Christo Domino, secundum D. Thomam, non est realis filiatio ad matrem, in Virgine vero est realis relatio ma- /col. b/ ternitatis ad Christum; signum est ergo unam ex his relationibus non pendere essentialiter et formaliter ab alia; alias non posset una manere sine alia, etiam de potentia absoluta; et similiter est signum unam non esse formalem terminum alterius, quia etiam non potest relatio sine suo termino conservari. Quae omnia principia sunt certa in doctrina D. Thomae, et ideo censeo hoc argumentum valde efficax ad hominem contra Cajetanum, et Thomistas qui eum sequuntur. Dico autem formaliter non pendere unam relationem ex alia; nam concomitanter possunt dici aliquo modo invicem pendere, quia non potest esse una sine alia ex natura rei, imo nec de potentia absoluta, saltem nisi aliquo modo mutetur fundamentum alterius extremi, et fiat incapax relationis, ut ab opinionibus de relatione filiationis in Christo abstrahamus. Atque hinc facile declaratur altera pars, nimirum, ex praedicto modo independentiae non sequi, relationes non esse simul natura. Nam potius si proprie ac formaliter una ab alia penderet, non posset non esse una prior natura alia, quia ipsamet dependentia est quaedam posterioritas naturae; quia vero habent necessariam concomitantiam, qua non potest esse una sine alia, absque ullo ordine inter se, ideo sunt simul natura.

30. Relativa ut sint cognitione simul . --Ex his praeterea constat quid dicendum sit de simultate cognitionis, quod in secundo argumento contrarii fundamenti petebatur. Nam eadem proportione dicendum est, formaliter et immediate relationem non pendere in cognitione, nisi a suo termino secundum propriam rationem terminandi, et non secundum relationem oppositam, quod recte probat argumentum. Et in relativis non mutuis est manifestum, nam ut cognoscam relationem servitutis creaturae ad Deum, non oportet cognoscere relationem realem domini in Deo, quia nulla est; necque etiam necesse est fingere relationem rationis in Deo; hoc enim non pertinet per se ad cognitionem alterius relationis, sed si in nobis fit, provenit ex imperfecto modo cognoscendi nostro; Angelus enim, et Deus ipse comprehendit in creatura relationem servitutis, nullam fingentes in Deo relationem rationis. Dices: nonne necesse est cognoscere Deum ut dominum, ad cognoscendam creaturam ut servam? Respondetur necessarium esse cognoscere Deum ut dominum realiter, non relative secundum rationem. Est autem Deus realiter /p. 856/ dominus simpliciter, ut quaest. 7 de Potent., art. 10, ad 4, et saepe alias, D. Thomas notavit: primo per potestatem realem coercendi subditos; secundo, quia ad ipsum terminatur relatio realis servitutis, quae est in creatura; et utroque modo necesse est cognoscere Deum ut dominum ad cognoscendam relationem servitutis creaturae. Nam primum, id est, potestas coercendi subditos, est ex parte Dei ratio terminandi relationem servitutis, et ideo cognitio ejus quasi antecedenter et causaliter est ratio cognoscendi relationem servitutis; nam, sicut illa relatio consurgit ex vi illius termini et fundamenti, ita cognosci non potest, nisi cognito tali termino et fundamento. At vero secundum convenit Deo per actualem tendentiam respectivam creaturae in ipsum, denominatione tantum extrinseca, et quia non potest cognosci relativum ut sic, nisi ut terminatum ad suum terminum, ideo sub ea ratione non antecedenter, sed concomitanter cognoscitur Deus ut dominus. Atque hoc, quod in hoc exemplo declaratum est, habet locum in relatione creaturae, et omnibus non mutuis.

31. Neque ratio superius facta contra hoc est alicujus momenti; concedimus enim non posse cognosci relationem servitutis non cognita in termino aliqua ratione absoluta, non tantum omnino simul, sed etiam antecedenter seu causaliter, ut dixi; non est tamen necesse ut illa ratio absoluta exacte, aut prout in se est, cognoscatur, nam satis est quod abstractive, vel sub aliqua confusa ratione apprehendatur, quanquam quo terminus perfectius fuerit cognitus, eo perfectior erit cognitio relationis. Quae omnia facile declarantur in dicto exemplo, nam ad cognoscendam relationem servitutis quam creatura habet ad Deum, necesse est saltem in communi cognoscere Deum habere superiorem quamdam potestatem in creaturam, ratione cujus potest aut illi praecipere, aut de illa disponere suo arbitrio, et quanto amplitudo hujus potentiae magis fuerit cognita tanto perfectius cognoscetur qualis sit illa servitus; nec fieri potest ut Angelus vel Deus ipse cognoscat hanc servitutem, nisi cognoscendo in ipso talem potentiam. Non oportet autem ut Angelus, verbi gratia, qui in creatura naturaliter intuetur relationem servitutis, naturaliter etiam intueatur potentiam Dei in seipso, sed satis est quod abstractive et ex effectibus cognoscat talem Dei potentiam. Multoque minus necesse est co- /col. b/ gnoscere totam Dei naturam, vel alia attributa, formaliter ac per se loquendo, quia illa ut sic non sunt ratio terminandi talem relationem. Atque ad hunc modum facile est idem intelligere in relatione creaturae, ut est effectus Dei, vel scientiae, aut sensus, et in aliis non mutuis.

32. At vero in relativis mutuis partim eadem est ratio, partim diversa. Est enim eadem ratio quantum ad formalem dependentiam cognitionis a termino ut sic, et non a correlativo ut sic; hoc enim etiam in relativis mutuis verum est. Nam ut cognoscam in aliquo homine relationem patris, satis est ut cognoscam esse in mundo alium hominem ab illo genitum, etiamsi ibi sistam, et non cognoscam in alio extremo relationem filiationis; et juxta opinionem D. Thomae, Angelus, etiam malus, per virtutem naturalem (si non impediebatur) intuebatur in beata Virgine relationem maternitatis ad hunc hominem Christum, et tamen non intuebatur in Christo relationem filiationis; ergo habebat cognitionem unius relativi cum intrinseca dependentia ab ejus termino, sine cognitione corelativi ut sic. Nec enim probabile est, necessarium fuisse Angelo fingere aliam relationem rationis in uno extremo, ut alteram valeret cognoscere; idem ergo est in qualibet alia relatione mutua, nam quoad hoc eadem est omnium ratio.

33. Quoad concomitantiam vero est nonnulla diversitas, quia ex natura rei, cognita una relatione mutua, necessario simul cognoscitur alia, saltem concomitanter. Nam sicut relatio est per quamdam resultantiam, posito fundamento et termino, ita cognoscitur cognitis illis, cum comparatione eorum inter se. Quia ergo hae relationes mutuae saltem per concomitantiam simul resultant positis fundamento et termino, ideo consimili ratione simul cognoscuntur cognitis et inter se collatis fundamento et termino; et quia hoc necesse est ad singularum relationum cognitionem, ideo consequenter fit ut, una cognita, simul concomitanter cognoscatur alia. Quod in nobis speciali ratione necessarium est, quia non cognoscimus has relationes prout in se sunt, sed solum cognoscendo et inter se conferendo fundamenta et terminos; ex quo praeterea oritur ut etiam illa extrema, quae non habent mutuam relationem, per modum correlativorum mutuorum cognoscamus; et inde etiam fit ut ubi uni relationi non correspondet altera relatio realis, nos concipiamus re- /p. 857/ lationem rationis, ut ita concomitanter cognoscamus utrumque extremum per modum correlativi. In cognitione autem perfecta rerum, prout in se sunt, id non est necessarium quoad relativa non mutua, ut dictum est. Quoad relativa vero mutua, est eadem vel major necessitas, aut quia relationes non distinguuntur actu a parte rei a suis fundamentis, aut si fortasse distinguuntur ex natura rei, sunt ita conjunctae et connexae cum fundamentis simul existentibus, et inter se collatis, ut non possit cognosci respectus unius ad aliud, quin cognoscatur etiam vicissim respectus alterius ad alterum. His ergo modis intelligendum est correlativum esse simul cognitione cum suo termino, vel cum suo correlativo.

34. Relativa quomodo sint simul definitione . - Ad tertiam autem partem illius fundamenti, quae erat de simultate definitionis, eodem prorsus modo respondendum est. Nam definitio non est nisi cognitio quaedam, si in mente sit, vel signum cognitionis, et consequenter rei cognitae, si sit in voce; et ideo in tantum possunt relativa esse simul definitione, in quantum sunt simul cognitione. Est igitur proportionali modo dicendum, unum relativum, formaliter loquendo, non definiri per aliud correlativum, sed per suum terminum, quem essentialiter respicit. Imo Scotus supra existimat hoc esse necessarium ne committatur circulus aut nugatio, si loco nominis positi in definitione ponatur ejus definitio, aut ne idem sit prius et posterius seipso, quia quod ponitur in definitione, est aliquo modo prius definito. Sed haec non admodum cogunt, si considerentur quae de his definitionibus per additum attigit Aristoteles, 7 Metaph., c. 5, et quae ibi notavimus; instanturque facile illa incommoda in relativis transcendentalibus, ut sunt materia et forma, de quo videri etiam possunt supra dicta, disput. 43, sect. ult., in fine. Non ergo propter vitanda haec incommoda, sed propter rem ipsam, quia unumquodque definitur formaliter ac praecise per id ad quod habet habitudinem, verum est in definitione unius relativi per se non poni aliud extremum, nisi sub ea ratione quae in illo necessaria est ad terminandam talem relationem. Concomitanter vero, sicut relativa sunt simul cognitione, ita etiam definitione, et quia nos facilius ita illa concipimus et explicamus, ideo simpliciter dici solet unum relativum definiri per aliud, et e converso. Atque in hoc sensu accipiendam est cum communiter dicitur correlativa esse simul definitione.

De terminis divinarum relationum.

35. Ad ultimam rationem, quae in secunda sententia addebatur, sumptam ex relationibus divinis, quae invicem terminantur, respondetur imprimis esse disparem rationem, quia illae relationes non habent fundamentum praeter seipsas, eo quod sint substantiales et subsistentes ex propriis rationibus, et ideo mirum non est quod, sicut seipsis fundantur (ut ita loquar), ita unaquaeque seipsa terminet suum correlativum. Quia potius in hoc servatur proportionalis ratio; diximus enim fundamentum unius relationis esse rationem terminandi correlationem ejus; ita ergo fundamentum paternitatis divinae est ratio terminandi divinam filiationem; tamen sicut fundamentum illius paternitatis nihil est praeter paternitatem ipsam, ita ratio terminandi filiationem nihil etiam est praeter ipsam.

36. Adde, quamvis haec vera sint secundum rem, si tamen secundum rationem vel imperfectos conceptus nostros cogitentur haec ut distincta, eo modo quo quis conceperit relationes et fundamenta ut distincta, debere etiam concipere rationem terminandi unam relationem, non esse aliam relationem ut sic, sed fundamentum illius. Ut, verbi gratia, si quis ratione distinguat relationes et origines, et cum Bonaventura sentiat personas originibus constitui, relationes autem eis advenire, et in eis fundari, consequenter dicet formalem terminum paternitatis, verbi gratia, esse passivam originem in Filio; e contrario vero terminum filiationis esse generationem activam in Patre; respicit enim Pater eum quem genuit ut sic, et Filius enim a quo genitus est. Similiter qui cum Cajetano distinxerit paternitatem ut conceptam, vel ut exercitam, et sub priori ratione senserit constituere personam, sub posteriori vero referre illam, et ita hanc posteriorem rationem fundari in priori, dicat necesse est consequenter, unam relationem ut exercitam, terminari ad aliam ut conceptam, et e converso. Et quidem sive utamur illis vocibus, sive aliis, relatio non habet rationem termini, ut aliud respicit, sed ut in se est aliquid, quod ab alio aptum est respici; atque ita etiam secundum modum concipiendi nostrum, quacunque ratione distinguatur ibi fundamentum a relatione, vel persona cons- /p. 858/ tituta, a respectu, distinguitur etiam ratio terminandi a relatione.

37. Quod clarius apparet in spiratione passiva respectu activae, nam Pater et Filius praeter spirationem activam habent proprias relationes quibus in suo esse personali constituuntur, et sic constituti, sunt unum principium spirans Spiritum sanctum; ex qua productione (loquendo more nostro) resultat in eis relatio spirationis activae, cui propterea magis proprie attribui potest, quod habeat fundamentum et rationem fundandi secundum rationem, quia neque constituit personam, nec fortasse habet propriam subsistentiam. Atque ita ibi facile intelligitur relationem passivam spirationis, quae est in Spiritu Sancto, terminari non ad spirationem activam formaliter, sed ad Patrem et Filium, ut sunt unum principium spirans, cui nostro modo concipiendi advenit relatio spirationis activae. Quia propria ac formalis ratio ob quam Pater et Filius terminant, vel terminare possunt relationem Spiritus sancti, non est quia referuntur ad Spiritum sanctum, sed quia producunt Spiritum sanctum et sunt unum principium ejus, unde concomitanter habent ut ad ipsum referantur. Si tamen, per possibile vel impossibile, intelligeremus non resultare in Patre et Filio illam relationem, dummodo producerent Spiritum sanctum, id satis esset ut possent terminare relationem ejus.

38. Ex quo obiter intelliget Theologus quomodo de facto Filius distinguitur ab Spiritu sancto, non primo per relationem spirationis activae, sed per filiationem per quam complete constituitur in esse personali, et consequenter distinguitur a qualibet alia persona. Et nihilominus verum est, quod si Filius non produceret Spiritum sanctum, non distingueretur ab illo, quia tunc, posita illa hypothesi, filiatio non esset fundamentum spirationis activae, nec ratio terminandi processionem passivam; et consequenter neque haberet cum illa oppositionem originis; nunc autem vere habet haec omnia, et ideo est sufficiens principium distinctionis; sed haec Theologis relinquamus.

De oppositione relativa.

39. Tandem ex his quae in hac sectione diximus, intelligere licet in quo consistat, et qualis sit propria oppositio relativa; hoc enim supra in hunc locum remisimus. Potest autem intelligi haec oppositio aut inter rela- /col. b/ tionem et terminum ejus, aut inter relationem unam unius extremi, et alteram correspondentem illi in alio extremo, seu inter unum relativum, et correlativum ejus. Prior oppositio est generalis omnibus relationibus, etiam non mutuis, ut constat ex dictis, et ideo formalissime convenit relationi ut sic. Consistit autem in hoc, quod relativum ut sic et terminus, habent inter se talem habitudinem, et conditiones ita distantes, ut necessario requirant inter se distinctionem, nam relativum est id quod respicit, terminus autem est id quod respicitur ab alio, atque ita ex propriis rationibus requirunt alietatem (ut sic dicam).

40. At vero posterior oppositio non est universalis omnibus relationibus realibus vere ac secundum rem; nam id Here I am following the reading of Rabáde, et al., in place of the Vivès' Ȝquid.ȝ ^†8 relationibus non mutuis non convenit, quamvis modo nostro concipiendi fingi posset ac si conveniret, quod ad praesens nihil refert. Inter relativa autem realia et mutua, ac relationes ipsas, intercedit relativa oppositio, quae non consistit in hoc quod una respiciat aliam ut terminum, sed in hoc quod unum respiciat ut terminum id, quod est fundamentum alterius, et e converso, seu (quod idem est), quia habent oppositas rationes, nam una refert suum subjectum ad aliud, alia vero, e contrario, refert illud aliud ad id quod erat subjectum alterius. Ex quo talem inter se habent repugnantiam, ut non possint ambae relationes uni et eidem simul inesse, quia non potest unum et idem esse fundamentum et terminus respectu ejusdem. Qui modus oppositionis licet clarius appareat in relationibus dissimilium rationum, ut inter paternitatem et filiationem, tamen etiam suo modo convenit relationibus aequiparantiae, quia licet sint ejusdem speciei, possunt in individuo esse aliquo modo oppositae relative, quia afficiunt sua subjecta secundum oppositas habitudines, ex quo repugnantiam habent in eodem subjecto. Quamvis autem haec oppositio aliquo modo sit diversae rationis, respectu termini, et respectu correlationis, tamen quia concomitanter se habent ubicunque inveniuntur, ideo per modum unius nominantur et judicantur. Dici vero potest relatio opponi termino terminative, alteri vero relationi relative. Et haec posterior est quasi formalis oppositio, nam est inter proprias formas quatenus se mutuo excludunt ab eodem subjecto; prior vero proprie est repugnantia relativorum, quia postulant dis- /p. 859/ tinctionem extremorum, quod significavit etiam D. Thomas, q. 7 de Potentia, art. 8, ad 4.