SECTIO XI. QUID SIT FORMA METAPHYSICA, ET QUAE MATERIA ILLI RESPONDEAT, QUAMQUE CAUSALITATEM HABEAT

1. In quavis compositione aliquid ut materia, et aliquid ut forma.— Quoniam distinctio formae in physicam et metaphysicam valde communis est, et quae hactenus diximus omnia in physicam formam conveniunt, videtur metaphysici negotii esse nonnulla etiam de metaphysica forma dicere, quae, suppositis quae diximus, breviter poterunt expediri, quia haec solum per analogiam et quasi metaphoram quamdam forma nominatur. Est igitur advertendum ex dictis in superioribus, praeter compositionem physicam ex materia et forma, esse aliam quae illam imitatur; ex se tamen abstrahit a vera materia, et ideo metaphysica nominatur. Est autem haec duplex, quantum ad praesens spectat, altera ex natura et supposito, altera ex genere et differentia; omitto eam quae est ex esse et essentia, quia obscurior est et, quantum ad praesens attinet, non intervenit in ea specialis aliqua ratio formae, ut ex dicendis constabit. Deinde est considerandum in omni compositione, ut ex multis unum consurgere intelligatur, aliquid semper considerari ut materiam et aliquid ut formam, tum quia compositio ex materia et forma est prima compositio realis et maxime propria ac per se, et ideo per quamdam analogiam ad illam omnis alia compositio declaratur; tum etiam quia materia est quid informe et imperfectum et inchoatio quaedam et quasi fundamentum naturae; forma vero est quasi pulchritudo et perfectio ac consummatio naturae; in omni autem compositione est aliquid quasi potentiale, quod est fundamentum et inchoatio rei, et aliquid quod est terminus vel consummatio rei, et ideo semper aliquid consideratur ut materia et aliquid ut forma. Quod adeo verum est ut etiam in compositione ex partibus integrantibus, quae maxime materialis esse videtur, semper una pars consideretur ut materia et altera ut forma, quod clarius apparebit in rebus heterogeneis, ut in homine caput est veluti forma aliarum partium; et in artificialibus tectum, verbi gratia, est quasi forma aedificii; iuxta quam analogiam distinguunt etiam theologi materias et formas sacramentorum. Et in rebus homogeneis, ubi inter partes non potest distingui illa diversa habitudo propter earum similitudinem et uniformitatem, omnes partes dicuntur esse materia totius, compositum autem comparari ut forma ad singulas partes. In quibus omnibus non intercedit specialis causalitas, sed sola unio cum analogia et proportione ad materiam et formam.

2. Ex his ergo intelligitur formam metaphysicam in genere vocari quae in compositione metaphysica constituit essentialiter rem ipam, vel complet aut actuat essentiam rei; nec potest aliter describi haec forma ita in communi sumpta. Est autem discrimen inter duas compositiones metaphysicas supra dictas, quod prior, scilicet, ex natura et supposito est compositio rei (in creaturis loquimur), id est, ex iis quae in re ipsa aliquo modo actu distinguuntur, ut sunt natura et subsistentia, de quibus diffuse infra tractabimus; posterior vero est compositio rationis, quia eius extrema in re non distinguunttir actu, sed ratione tantum ut in superioribus visum est. Est etiam alia differentia, quod in priori compositione unum extremum est tota essentia rei, aliud vero non spectat intrinsece ad essentiam, sed est terminus aut modus essentiae; in alia vero compositione utrumque extremum est essentiale et neutrum dicit totam essentiam rei expliciter seu actualiter, licet confuse totam illam includere possit. Unde fit ut prior dici etiam soleat forma totalis, realis ac propriissime metaphysica; posterior vero magis est forma secundum rationem, et ideo non tantum metaphysica, sed etiam logica appellari potest.

Formae metaphysicae essentia ostenditur

3. Forma metaphysica est tota rei essentia .— Dicendum est ergo primo formam proprie metaphysicam, quae est forma totius, nihil aliud esse quam totam rei substantialis essentiam, quam etiam integram naturam rei appellamus, quae non dicitur forma eo quod specialiter exerceat propriam causalitatem formae, sed quia rem essentialiter constituit per seipsam. Declaro et probo singula; nam in homine, verbi gratia, haec forma totius dicitur esse humanitas, quae cum ex materia et forma hominis constet, totam essentiam hominis dicit; id enim quod homo addit humanitati non est de essentia hominis, ut infra dicemus tractando de subsistentia et in mysterio Incarnationis breviter patet; nam in Chnisto est tota essentia hominis, quamvis non sit humana subsistentia creata. Praeterea, haec forma totius non tantum in rebus materialibus, sed etiam in spiritualibus reperitur; immo non solum in rebus creatis, sed etiam in Deo ipso a nobis consideratur; concipimus enim Deitatem ut formam essentialiter constituentem Deum et quodlibet suppositum divinum, quatenus hic Deus est; quamquam sit proprium in re ipsa non distingui ab eo de cuius essentia est; in quo deficit ab ea ratione formae quam essentia habet in rebus creatis, quia illa non pertinet ad perfectionem simpliciter, sed imperfectionem includit; ergo haec forma in rebus immaterialibus nihil aliud esse potest quam earum essentia. In materialibus autem differt haec forma totius a forma physica et partiali, ut constat ex communi usu harum vocum, et ex ipsa distinctione formae physicae a metaphysica; non differt autem nisi quia forma totius dicit totam naturam compositam ex materia et forma, forma autem physica solum dicit partem formalem; ergo haec forma metaphysica etiam in his rebus dicit totam essentiam earum. Quia, ut infra ostendemus in disputatione de substantia materiali, etiam materia est de essentia huius substantiae, et ita natura composita ex materia et forma est tota essentia eius; atque ita patet prima pars conclusionis.

4. Forma metaphysica natutae nomine insignitur .— Quod vero haec forma metaphysica soleat naturae nomine propriissime appellari, constat primo ex usu; sic enim tribuimus etiam Deo naturam divinam, intelligentiis angelicam, hominibus humanam, et sic de caeteris rebus. Deinde hoc modo distinguimus naturam a supposito, vel ex natura rei, ut in substantiis creatis, vel ratione tantum, ut in divina; atque hoc modo dicimus naturam in Deo non generare, sed suppositum, et Verbum divinum assumpsisse naturam, non personam humanam. Item, unaquaeque res per suam naturam habet quod talis sit et quod essentialiter distinguatur ab aliis; ergo natura rei substantialis adaequate (ut ita dicam) est ipsa totalis forma qua talis est essentialiter. Denique natura, ut communiter censetur, dicit ordinem ad operationem, in quo solum differt ab essentia quod essentiae nomen sumptum est ex ordine ad esse, nomen autem naturae sumptum est ex ordine ad operationem; natura enim dicta est quasi aliquid nasci faciat; unde dicitur natura non esse otiosa et esse rerum opifex, et nihil facere frustra, etc. Unde etiam theologi dicunt facultates et operationes multiplicari multiplicatis naturis. Primum autem et adaequatum principium principale operationum in unaquaque re est essentia eius; quod in rebus immaterialibus manifestum est; in rebus autem materialibus videtur esse forma principium operandi, quod est principium formale et activum; tamen, quia materia in suo genere aliquo etiam modo concurrit, praesertim ad naturales et intrinsecos motus vel actus, ideo dixi adaequatum principium primum et radicale esse uniuscuiusque rei essentiam; ergo ipsamet essentia et forma totius idem est quod uniuscuiusque rei natura.

5. Etymologia nominis «natura» et varia significata illius.— Scio Aristot., V Metaph., c. 4, varias assignare significationes huius nominis natura et inter eas ultimo loco ponere eam qua significat rei substantiam vel essentiam, quam dicit esse translationem ab alia significatione qua natura significat formam, quae est terminus generationis. Et in II Phys., c. 1, rationem naturae ad solum primum principium intrinsecum motus coarctat, et inde solet ens naturale de solis substantiis materialibus dici. Existimo tamen haec esse intelligenda de hac voce natura quantum ad eius impositionem, non vero quantum ad rem significatam; haec enim valde distincta esse solent in his nominibus analogis, ut recte notavit D. Thomas, I, q. 13, a. 6. Quantum ergo ad vocis impositionem, verisimile est hanc vocem prius significasse alia quae Aristoteles ibi numerat, ut, verbi gratia, generationem naturalem et praesertim ortum seu nativitatem viventium; dicitur enim natura quasi nascitura, et inde derivari potuit vox ad significanda intrinseca principia rei genitae, scilicet, materiam et formam. Vel, ut D. Thomas ait, I, q. 29, a. 1, ad 4, quia nativitas viventium est a principio intrinseco, ideo derivata est haec vox ad significandum primum principium intrinsecum motus, quod est materia et forma. Et quia per formam completur essentia rei, tandem derivata est illa vox ad significandam rei essentiam. Et quia antiqui philosophi qui disputabant de natura non cognoscebant alias substantias nisi materiales, ideo illis solis tribuebant naturam et inde peculiariter obtinuerunt nomen entium naturalium.

6. At vero, si rem significatam spectemus et de hac voce metaphysice potius quam physice loquamur, haec vox absolute et principaliter significat essentiam simpliciter et integram uniuscuiusque rei, prout per modum formae totalis significatur. Et in rebus immaterialibus simplex est; in materialibus autem est composita ex materia et forma, quia nec materia nec forma est integra rei natura, sed partialis; integra vero rei natura est composita ex utraque; et ideo merito forma totalis metaphysice dicitur. Accidentia vero, sicut non habent essentiam simpliciter, ita nec naturam nisi cum addito, scilicet naturam accidentalem, et proprius dicuntur esse secundum naturam, velcontra aut praeter naturam. Quapropter in accidentibus, ut infra videbitur, non habet proprie locum haec ratio formae totalis de qua nunc agimus (loquor secundum rem, quidquid sit de possibili modo concipiendi nostro); et ratio est quia accidens est forma quasi partialis et physica, unde in se est natura incompleta et adeo imperfecta ut non faciat unum per se, sed per accidens cum suo subiecto; et inde fit ut ex utroque non resultet una integra natura et forma totius, sicut ex materia et forma substantiali.

7. An forma metaphysica aliquam causalitatem exerceat.— Ultima denique pars conclusionis facile potest ex omnibus dictis probari, nam imprimis, cum haec forma totius in rebus materialibus includat ipsam materiam primam, non potest propriam causalitatem formalem exercere, quae consistit in actuando aliquo subiecto. Item in rebus immaterialibus, cum tota essentia sit simplex et abstrahens ab omni receptivo, non potest dici forma propter propriam causalitatem formalem. Et, si ex theologia argumentari licet, humanitas Christi est forma metaphysica huius hominis Christi et tamen non est vera forma Verbi divini, habens veram causalitatem in illum, ratione cuius dicatur formaliter constituere hunc hominem. Et extendi potest argumentum ad quamlibet naturam respectu proprii suppositi; nam vel comparatur natura ad subsistentiam ipsam vel ad compositum ex natura et subsistentia. Respectu subsistentiae natura non habet causalitatem formalem, sed potius quasi materialem (omitto activam, de qua postea), quia subsistentia propria non comparatur ad naturam ut subiectum eius, sed ut terminus ipsius. Unde potius subsistentia est aliquo modo actus naturae quam e converso. Item, quia subsistentia est modus naturae, unde afficit et aliqualiter actuat illam; secundum hanc ergo comparationem non exercet natura causalitatem formae. Unde in dicto exemplo de mysterio Incarnationis dicunt theologi humanitatem non solum non comparati ad Verbi ut formam eius, sed potius Verbum se habere ut formam quatenus aliquo modo perficit et actuat humanitatem, quamvis nulla propria ac vera causalitas ibi intercedat.

8. Atque hinc ulterius fit, etiam respectu totius compositi seu suppositi, naturam integram non vocari formam totalem, propter veram ac propriam causalitatem formae; quia nunquam est haec causalitas respectu compositi, nisi primo et immediate exerceatur circa aliquod subiectum, ex quo et forma compositum resultat. Si ergo natura totalis non exercet causalitatem formalem circa aliud extremum huius compositionis, nec circa totum compositum potest illam exercere. Restat igitur ut natura integra dicatur forma solum quia est tota quidditas, ratio seu essentia intrinsece constituens suppositum in tali genere vel specie. Quae constitutio non est per causalitatem ab ipsamet natura aliquo modo distinctam, sed est per intrinsecam actualitatem et entitatem ipsius naturae totalis. Et propter hoc etiam dicitur haec forma metaphysica et non physica.

9. Unde etiam obiter intelligitur huic formae nullam propriam materiam respondere, quia, ut dictum est, non appellatur forma eo quod informet aliquod subiectum; sed, si generatim loquamur, solum suppositum correspondet huic naturae tamquam essentialiter constitutum per ipsam. In rebus vero materialibus potest natura integra comparari, ut forma totalis, ad partiales naturas ex quibus componitur; nam, licet altera earum sit forma, tamen, quatenus tam materia quam forma est quaedam pars incompleta et ex se imperfecta, potest comparari ut materia ad totam naturam compositam, et haec tamquam quid totum et completum comparatur ad partes tamquam forma; totum enim se habet ut forma respectu partium, teste Aristotele, II Phys., text. 31, quamvis ibi de toto integrali respectu suarum partium potissimum loquatur.

10. Metaphysicae formae in singulis compositis singulae.— Tandem intelligitur ex dictis hanc formam tantum esse posse unam respectu eiusdem; patet, quia dicit totam rei naturam; haec autem in una re non potest esse nisi una. Nec refert quod secundum rationem distingui possint in eodem forma totius specifica et generica, ut humanitas, animalitas, etc.; nam si haec sumantur respectu eiusdem, non sunt in re plures formae, sed una et eadem diversimode concepta; et quatenus illa concipitur ut plures secundum rationem, non sumitur respectu unius, sed plurium, etiam secundum rationem; animalitas enim non est forma totalis hominis, sed animalis ut sic; atque ita, servata proportione, forma totius una tantum est respectu eiusdem.

11. Ocurritur dubitationi.— Solum potest dubitare aliquis circa conclusionem positam; nam forma totalis, si est forma suppositi, non tantum includit essentialia principia, sed etiam principia individuantia, quae non sunt de essentia rei, quia forma totalis et natura integra Petri non est tantum humanitas, sed haec humanitas; ergo falsum est hanc formam solum includere totam rei essentiam. Deinde sequitur non includi existentiam in hac forma, quia haec etiam non est de essentia. Consequens autem falsum apparet; nam, si non includit existentiam, quomodo realiter constituit? Ad haec vero dicendum est hanc formam sumendam esse cum proportione respectu illius quod per illam constituitur, et sic semper dicit integram et solam naturam et essentiam eius. Nam si comparetur ad speciem communem praecise sumptam, includit tantum principia essentialia specifica, et humanitas dicit formam totalem hominis. Si vero ad determinatum individuum comparetur, sic includit principia essentialia individualia et particularia, quae, licet non sint de essentia rei, absolute loquendo, quia in hac voce includitur quaedam praecisio mentis, sunt tamen de essentia individui ut individuum est, ut supra declaratum est tractando de principio individuatioms. Similiter dicendum est de existentia; nam, licet haec non sit absolute de essentia rei creatae seu creabilis, est tamen de essentia eius ut existentis seu ut constitutae in ratione entitatis actualis; et ideo, licet haec forma non includat nisi rei essentiam, tamen, ut eam actualiter constituat, includit existentiam, non tantum ut necessariam conditionem extrinsecam aut concomitantem, sed etiam ut intrinsece constituentem actualem entitatem ipsius naturae, per quam formaliter constituit talem substantiam vel substantiale individuum.

Quid sit forma logica

12. Dico secundo: forma metaphysica secundum rationem (quae logica etiam appellatur) praecipue dici solet de differentia essentiali; tamen secundum aliquem respectum attribuitur etiam generi, atque etiam definitioni; unde haec forma non habet propriam causalitatem realem, sed rationis tantum, et proportionalis materia illi correspondet. Tota haec assertio est clarissima et constat ex communi usu loquendi, suppositis quae de re ipsa dicta sunt supra, tractando de universalibus, ubi declaravimus quomodo genus et differentia inter se comparentur et unde sumantur. Ubi inter alia diximus cum Aristotele, VII Metaph., text. 42 et 43, ex genere et differentia consurgere unum per se, quia proxime inter se comparantur ut potentia et actus eiusdem generis et per se ordinata inter sese, ubi D. Thomas, lect. 12, partic. 5, declarat non comparari genus et differentiam ut potentiam et actum re distincta, sed quia dicunt eamdem essentiam ut determinabilem vel per modum determinationis eius. Ex quo intelligitur differentia imitari formam in ratione actuandi, terminandi ac distinguendi, et ideo illam esse cui primo convenit haec ratio formae metaphysicae; genus autem comparatione eius habere rationem materiae, quia est potentiale quid actuabile et indifferens ad multa, donec per differentiam intelligatur contrahi ac determinari; unde etiam fit ut differentia ex se perfectior sit quam genus, quia id quod intra idem genus se habet ut actus perfectius est quam quod se habet ut potentia. Unde etiam loco supra citato diximus differentiam ex nobiliori principio sumi; in hoc ergo etiam est proportio inter formam et differentiam, quod sicut forma est perfectior materia, ita differentia genere. Rursus, sicut materia et forma reipsa distinguuntur, ita ut neque una sit alia neque intrinsece aliam includat, sic etiam genus et differentia separantur conceptibus, secundum quos ita distinguuntur ut neque in conceptu generis includatur actu differentia, neque in conceptu differentiae, genus; alioqui non esset propria compositio metaphysica, neque compararentur ut proprius actus et potentia, quia de horum ratione est ut non se includant; at que hoc docuit Aristoteles, VII Metaph., ubi supra, lib. III, text. 10, et VI Topicor., c. 3.

13. Quo etiam fit ut, sicut materiae per se ac necessario non convenit ut sit sub hac vel illa determinata forma, ita genus per se ac necessario non requirat determinate aliquam ex differentiis, quamvis aliquam in confuso necessario requirat, sicut materia requirit formam. In hoc autem est advertenda differentia inter materiam et formam ex una parte, et genus et differentiam ex alia, quod, licet materia naturaliter esse non possit sine aliqua forma, absolute tamen non implicat contradictionem ita conservari, et similiter forma interdum potest non pendere a materia etiam naturaliter, et quae ita pendet, potest nihilominus supernaturaliter sine materia conservari; at vero genus et differentia ita per se coniunguntur ut omnino repugnet aut genus sine omnibus differentiis, aut differentiam extra genus quod actuat, subsistere. Et ratio est clara, quia genus et differentia in re non distinguuntur, sed dicunt eamdem essentiam ut determinabilem et determinantem, et ideo mirum non est quod non possint in re dicto modo separari. Item, quia in re non potest esse ad quid quod non habeat determinatam essentiam et consequenter in aliqua propria et ultima specie constitutam, in qua necesse est et communia seu generica praedicata et propria includi; non possunt ergo haec ita praecise et abstracte subsistere, sicut concipiuntur.

14. Qualiter genus et differentia uniri intelligantur.— Ex quo ulterius intelligitur aliud discrimen, nimirum inter genus et differentiam non intervenire unionem mediani distinctam ab ipsis, etiam secundum veram rationem concipiendi, sicut inter materiam et formam supra dicebamus intercedere modum unionis in re distinctum ab eis, quia actualis unio inter eas non est de intrinseca ratione earum, immo est separabilis ab ipsis, et ideo necesse est ut inter eas mediet et ab eis distinguatur. At vero genus et differentia ita per se uniuntur (vel potius sunt unum in re, licet distinguantur ratione) ut prorsus sint inseparabilia secundum rem et quodammodo secundum rationem; nam, licet conceptu praecisivo possit differentia intelligi sine genere, tamen non potest concipi negative ut existens sine genere, seu non actuando genus. Et ideo, sicut in modis realibus, qui solum modaliter distinguuntur a rebus quas modificant, dicimus non uniri ipsis rebus per unionem distinctam, sed seipsis, ita multo maiori ratione differentia concipienda est tamquam modus essentialis speciei et per seipsam contrahens et actuans genus absque alia unione media.

15. Differentia non causat realiter.— Ultimo ex his intelligitur differentiam, quatenus forma dicitur, non habere propriam causalitatem realem, quia causalitas realis non est nisi inter ea quae in re ipsa distinguuntur, vel saltem necesse est ut intercedat aliquis realis influxus et causalitas distincta ex natura rei ab ipsa causa vel effectu; hic autem nihil horum intervenit, quia nec differentia est in re distincta a specie, nec a genere, prout per illam contrahitur. Neque etiam intervenit ibi aliqua causalitas ab ipsa differentia distincta. Est igitur haec solum constitutio quaedam secundum rationem ac modum concipiendi nostrum, quae solum per analogiam et proportionem ad realem causam forma vel formalis causalitas appellatur. Idemque de genere intelligendum est, quatenus ei ratio vel causalitas materiae attribuitur. Nec refert quod res ex his constituta saepe sit vera ac realis essentia, ut homo aut equus; nam, licet talis essentia in se realis sit, tamen ut sic composita, non est ens rei, sed rationis, cum compositio ipsa rationis tantum sit.

16. Qualiter genus de tota specie praedicetur .— Sed obiiciet aliquis: nam si differentia comparatur ad genus ut forma, et genus ad differentiam ut materia, ergo utraque comparatur ad speciem seu definitum ut pars ad totum; ergo neutra poterit absolute et in recto praedicari de specie, quia pars, licet possit in obliquo aut denominative praedicari de toto, non tamen absolute et in recto; non enim dicimus: homo est materia, sed habet materiam, vel est materialis; erunt ergo falsae hae locutiones: horno est animal, et similes. Haec obiectio solum proposita est ad declarandam alteram partem conclusionis, qua dicebamus et genus respectu specierum et definitionem respectu definiti solere formam metaphysicam appellari. Communis itaque distinctio est genus (et idem est proportionaliter de differentia) dupliciter posse considerari: aut praecise, ut dicit talem gradum et in eo quasi sistit ex se; atque hoc sensu esse partem, et ut sic etiam non praedicari de toto, quia redderet hunc sensum, hominem, verbi gratia, esse animal praecise, et solitarie, et abstracte sumptum, seu non plus esse quam animal, qui sensus est plane falsus. Et genus sub hac consideratione comparatur ut materia ad differentiam, et e converso differentia ut forma ad genus. Et sic procedunt quae hactenus dicta sunt. Atque in eodem sensu ad obiectionem conceditur totum quod in ea infertur, nimirum genus et differentiam esse partes, et ut sic non praedicari; nec solum partes, sed etiam elementa ab Aristotele appellantur, praesertim differentiae et genera summa, propter simplicitatem eorum, et quia in ea fit ultima resolutio in metaphysica, ut patet ex II Poster., c. 14. Alio vero modo consideratur genus ut totum, quod potentiale appellant seu confusum, quia confuse dicit totam quidditatem speciei, et hoc modo optime praedicatur de specie seu definito, quia; iam non praedicatur ut pars, sed ut totum; et hic est communis sensus huius locutionis; cum enim dicitur horno est animal, nihil ab homine excluditur, sed affirmatur idem suppositum quod est homo esse etiam animal; seu hominem, eadem forma et essentia qua est homo, esse etiam animal; utrumque autem horum verum est. Genus ergo quatenus praedicari potest de specie, ut quid superius ad ipsam et quasi continens ipsam, dicitur aliquo modo habere rationem formae respectu eius; et e converso inferiora, quatenus superioribus subiiciuntur et ea quodammodo in se sustinent, habent quamdam rationem materiae. Et simili vel maiori ratione comparatur species ut forma ad individua, haec vero ut materia.

17. Atque hoc sensu intelligo Aristotelem, V Metaph., c. 2, cum utramque partem definitionis revocat ad causam formalem; nam, quantum ad genus spectat, id intelligendum puto non formaliter ut pars est, sed ut totum quoddam est, ut explicui. At vero tota definitio, quia totam essentiam declarat et propria ratio est ipsius definiti et de illo propriissime praedicatur, ideo forma etiam metaphysica dici potest, quamvis non sit composita. Atque ita facile est omnes similes locutiones explicare, quae solum in analogia quadam et translatione consistunt.

18. Discrimen inter metaphysicam formam et physicam .— Solum superest breve dubium expediendum, quod oritur ex notanda differentia inter hanc formam metaphysicam et physicam, quod forma physica substantialis non multiplicatur in eodem composito, ut supra diximus; haec autem forma multiplicari potest; nam et genera eiusdem rei possunt esse plura, et differentiae similiter; immo et definitio, quamvis totam rei essentiam continere et explicare videatur, nihilominus multiplex esse potest, ut constat ex I Poster., c. 7, et lib. II, c. 8 et 12, et II de Anim., c. 7. Ratio autem differentiae facilis est, quia formae physicae realiter distinctae ita comparantur ut quaelibet constituat perfectam et consummatam speciem substantiae, et earum compositio esse deberet realis et physica, et ideo repugnant in eadem substantia proprie ac per se una. At vero haec forma metaphysica, nempe differentia, nec facit realem compositionem nec distinguitur ab alia differentia nisi per mentis praecisionem et abstractionem; potest autem mens nostra eamdem rem variis modis praescindere et abstrahere, et ideo potest in eadem plura praedicata generis et differentiae concipere; quare multitudo differentiarum essentialium non obstat unitati et compositioni per se ex genere et differentia.

Deturne processus in infinitum in praedicatis essentialibus

19. Ex hoc vero discrimine oritur statim difficultas; nam sequitur dari posse processum in infinitum in his causis formalibus ac materialibus metaphysicis, hoc est, in praedicatis quidditativis. Consequens autem est contra Aristot., II Metaph., c. 1, ubi notius existimavit non posse dari processum in infinitum in partibus definitionis, quae sunt genus et differentia, quam in formis ipsis; et ideo ex negatione infinitorum praedicatorum probat negationem infinitarum formarum. Sequela autem probatur, quia non magis repugnat dari duas differentias in una re quam tres vel quatuor, et ita de quolibet numero; ergo potest in hoc numero in infinitum procedi. Praesertim quia hic numerus praedicatorum non consurgit ex rebus aut modis distinctis qui sint a parte rei in una et eadem substantia, sed ex conceptibus nostris cum aliquo fundamento in re; sed nos possumus infinitis modis praescindere et abstrahere, et in rebus est fundamentum ut id a nobis fiat propter varias convenientias et dissimilitudines quas una res habet cum aliis, in quibus convenientiis hae abstractiones fundantur. Et maxime urget difficultas, si una species non tantum comparetur ad alias species factas, sed ad omnes possibiles, quae in infinitum et infinitis modis multiplicari possunt.

20. Aliquot rationes quae pro conclusione afferri solent, inefficacia redarguuntur.— Nihilominus absolute dicendum est cum Aristotele, etiam in his causis formalibus non dari processum in infinitum. Ita docent omnes interpretes, qui varias afferunt rationes. Prima est, quia alias res constituta esset infinite perfecta, quia quodlibet praedicatum addit aliquam perfectionem. Sed forte negabitur consequentia, quia una finita perfectio potest esse fundamentum infinitorum conceptuum, qui, licet dicant perfectiones ratione distinctas, non augent in re perfectionem. Secunda ratio est, quia si hae differentiae sunt infinitae, etiam proprietates quae ad illas consequuntur erunt infinitae. Sed respondebitur ex differentia generica et specifica non semper consequi proprietates re distintas, ut patet in his praedicatis: substantia, spiritualis, Gabrielis, etc.; sed satis esse ut ipsae etiam proprietates secundum universales vel speciales rationes proportionate correspondeant, ut in superioribus etiam tactum est.

21. Vera ratio conclusionis .— Tertia ratio et maxime probabilis est quia necesse est dari supremum genus quod sit quasi prima materia huius compositionis et differentia specifica et infima quae sit quasi ultima forma; ergo etiam formae intermediae necessario sunt in numero finito et determinato. Maior probatur ab Aristotele quia in his praedicatis quidditativis semper unum est prius alio, id est, universalius et ad plura se extendens; sed non est prius nisi quia magis accedit ad id quod est primum; ergo necesse est dari etiam supremum aliquod genus. Deinde id patet experientia, discurrendo per omnia praedicamenta, et praecipue in substantia, quae, ut immediate significat substantiam completam, est supremum genus; nullum enim potest universalius respectu substantiarum cogitari; suppono autem ens non esse genus, quamquam licet esset genus, nihil obstaret, nam illud esset supremum; et ita habemus quod intendimus. Atque ita etiam nil impediet, si quis contendat hanc resolutionem debere fieri usque ad praedicata transcendentia, quia, quamvis id esset verum, sisteretur in aliquo ultimo. Et ratio est quia in omnibus rebus vel substantiis datur aliqua prima seu minima convenientia essentialis, secundum quam abstrahi potest vel praedicatum transcendens vel supremum genus. Minor autem probatur ex ipsa constitutione speciei ultimae, quia non potest esse ulla res quae non sit in aliqua ultima specie constituta; alias non haberet determinatam essentiam, nec diversam ab aliis determinatis speciebus; ultima autem species per aliquam differentiam ultimam constitui debet. Nec disputo nunc an haec differentia ultima sit simplex an coalescens ex multis, quarum singulae communes sint, ut significasse videtur Porphyrius, in c. de Differentia; et non parum favet Aristoteles, I Topic., c. 3, et lib. VI Topic., c. 3 et 4, et lib. II Poster., c. 14; hoc enim ad praesens nihil refert, quia sistendum necessario est in differentiis quae per alias non actuantur, licet fortasse duae vel tres ex his ad constituendam ultimam speciem conveniant; nunc enim solum de differentiis subordinatis procedit ratio facta. Prima autem consequentia videtur per se nota, quia inter extrema primum et ultimum non possunt dari infinita media, sicut supra de formis diximus; ratio enim ibi facta aeque hic procedit.

22. Obiectiones contra praedictam rationem.— Sed haec ratio duobus modis enervari potest; primo dicendo quod, licet praedicata per se subordinata in una linea per modum actus et potentiae, finita sint, nihilominus non subordinata seu in diversis lineis possunt in infinitum multiplicari, ut si quis diceret dari plura genera suprema; vel ad constitutionem ultimae speciei convenire plures differentias inter se non subordinatas, et has posse in infinitum multiplicari; vel unum et idem genus, sive proximum sive remotum, posse simul contrahi pluribus differentiis, quae non omnino inter se repugnent nec sint inter se subordinatae; ut, verbi gratia, animal iuxta antiquos philosophos contrahitur per rationale et per mortale, quae in homine conveniunt, in allis separantur; et substantia posset immediate dividi per vivens et per corporeum, quae in aliquibus substantiis conveniunt, in aliis separantur. Ex quo etiam consequi videtur ut inter ipsas differentias sit quidam. circulus, et vicissim et mutuo comparentur ut potentia et actus; nam si substantia immediate dividatur in viventem el non viventem, rursus substantia vivens dividi poterit in incorpoream et corpoream; si autem e contrario substantia dividatur in corpoream et incorpoream, corporea dividetur in viventem et non viventem. Quod si hoc non est inconveniens, quia sunt reflexiones intellectus, propter eamdem causam non erit absurda multiplicatio illa praedicatorum in infinitum. Altera evasio esse potest, quia, licet detur supremum genus et infima differentia, non repugnat inter ea posse per intellectum praescindi aut distingui plura praedicata intermedia in infinitum, sicut inter extrema puncta lineae dantur infinitae partes vel puncta; nam, sicut haec sunt infinita in potentia, ita illa praedicata, prout in re sunt, dici possunt esse plura tantum in potentia, quia in re non sunt actu multa, nisi per intellectum distinguantur; et ideo, licet intellectus possit plura et plura in infinitum distinguere, non sequitur in re esse infinita nisi in potentia. Ex quo etiam fit ut ea praedicata quae nos actu distinguimus semper sint finita, tum quia nos non possumus nisi finitos conceptus de rebus formare, tum etiam quia omnes convenientiae et differentiae cuiuslibet speciei ad alias quae factae sunt, in certo ac determinato sunt numero, etiamsi respectu rerum possibilium possint fortasse in infinitum multiplicari. Atque ita posset quis interpretari Aristotelem de differentiis seu praedicatis essentialibus, quae de facto abstrahuntur seu abstrahi possunt per discursum vel cognitionem humanam.

23. Solvuntur .— Aristotelis dictum explicatur .— Sed nihilominus existimo rationem factam esse efficacem et simpliciter fieri non posse ut praedicata in infinitum multiplicentur. Et imprimis sumo respectu cuiuslibet rei dari tantum unum genus vel praedicatum supremum et unam differentiam ultimam. Et prior quidem pars satis probata est et ratione et usu seu experientia; de posteriori vero ab aliquibus dubitatum est, mihi tamen aeque certa videtur. Primo quidem, quia differentia sumitur a forma; omnis autem forma specie diversa ab alia habet aliquem gradum essentialem sibi proprium et non communem aliis; ergo ab illo sumi potest differentia omnino propria et nulli alteri communis. Secundo, quia non potest species ultima constitui sola coniunctione duarum differentiarum communium, quia quaelibet earum differentiarum constituit speciem subalternam et genericam; species autem ultima non est aggregatum duarum specierum subalternarum, alioqui neque esset una propria et specialis essentia, neque esset unum compositum metaphysicum ex proprio actu et propria potentia constitutum. Ut, verbi gratia, in illo exemplo de homine, si rationale et mortale sumerentur ut differentiae subalternae et communes, nunquam ex aggregatione illarum constitueretur homo; sed sumendum est rationale ut est proprium hominis, id est, ut includit discursum seu aptitudinem ad illum; hoc autem modo rationale erit simplex differentia propria hominis, mortale vero est de se differentia subalterna et communis, non quidem aliis ratione utentibus, nullum est enim rationale aut intellectuale mortale praeter hominem, sed aliis sentientibus aut viventibus. Sic ergo in omnibus speciebus rerum contingit. Et hoc est quod Aristoteles dixit, VII Metaph., text. 43, procedendum esse in divisione differentiarum communium, donec ad indifferentia deveniatur, id est, ad ultimas et omnino proprias differentias, ut D. Thomas et omnes exponunt; et tunc (inquit Aristoteles) tot erunt species quot differentiae. Quaelibet enim individualis differentia (addit D. Thomas) constituet unam speciem specialissimam.

24. Intermediae differentiae finito numero clauduntur.— Hoc autem principio posito, quod differentiae intermediae tantum esse possint in numero finito, declaratur in hunc modum. Et primo, si differentiales gradus essent in re ipsa distincti, evidens est non posse esse nisi finitos, quia essent actu plures; ergo finiti vel infiniti, in re autem finita non possunt esse infiniti gradus perfectionum distinctarum; erunt ergo finiti. Eo vel maxime quod illi gradus non intelliguntur esse inter se communicantes, sicut partes proportionales, sed omnino condistincti et indivisibiles; neque etiam ita comparantur ad rem sicut puncta ad lineam, quae ita sunt indivisibilia ut non augeant quantitatem lineae; sed unaquaeque differentia addit certum gradum ac quasi determinatam partem perfectionis, ex quarum partium coniunctione consurgit integra perfectio speciei, quae, cum finita sit, non potest nisi ex finitis quasi partibus consurgere. Unde, sicut in latitudine intensiva qualitatis finitae non possunt distingui nisi finiti gradus inter se non communicantes, ex quorum coniunctione consurgat tota qualitatis intensio finita, ad eumdem modum est in gradibus differentialibus proportionate philosophandum. Quamvis autem hi gradus iuxta veriorem sententiam in re non distinguantur actu, tamen discursus factus eamdem vim habet in ordine ad distinctionem et conceptionem mentis nostrae, quia etiam ut ratione distincti, concipiuntur ut inter se non communicantes, si gradus ipsi praecise ac formaliter sumantur, ut sumi debent. Nam una differentia subalterna non includit aliam, quia neque inferior est de conceptu superioris neque e converso; sunt ergo differentiales gradus intermedii omnino condistincti et non communicantes inter se; ergo ex hac parte distinctio illorum, etiamsi sit secundum rationem, non potest procedere in infinitum nec comparari potest cum divisione partium continui. Aliunde vero quilibet illorum graduum indivisibilis est secundum conceptum; nam quaelibet differentia, sive generica sive specifica, indivisibilis est, estque taliter indivisibilis ut augeat essentialiter rei perfectionem in ordine ad conceptum mentis; ergo etiam in ordine ad mentis conceptum non potest essentia finita dividi vel constitui per huiusmodi differentias nisi numero finitas, quae cum indivisibiles sint, non poterit in earum divisione procedi in infinitum.

25. Et ita manet efficax consequentia facta in tertia ratione; et cessat obiectio insinuata in secunda evasione, quia in re finita non possunt contineri, etiam in potentia, infinita inter se non communicantia et augentia perfectionem seu quantitatem rei. Quare, si semel concipiantur et ratione distinguantur omnes differentiae quae in essentia rei fundari possunt, earum numerus augeri non poterit, sive respectu rerum existentium sive possibilium; per illas enim convenit aut differt ab omnibus, tam quae sunt quam quae esse possunt.

26. Et inde etiam facile excluditur prior obiectio, nam quacumque ratione multiplicentur differentiae, et sive subordinatae sint inter se sive non, non possunt esse nisi in numero finito propter dictam causam; quia, scilicet, finita perfectio non potest etiam mente dividi in plures quasi partes inter se non communicantes, nisi solum in numero finito. Probabilius autem est differentias omnes quae ad unius essentiae constitutionem conveniunt esse aliquo modo inter se subordinatas ut potentiam et actum; alias non possent unum per se constituere. Neque etiam est verisimile in hoc committi circulum, cum habitudines actus et potentiae adeo sint inter se oppositae.

27. Quocirca, quamvis idem genus variis modis a nobis dividatur, non tamen semper dividitur per proprias et immediatas differentias quibus proxime contrahitur et actuatur; et ideo fieri aliquando potest ut duae differentiae inter se comparentur ut actus et potentia. Ut in exemplo posito, licet substantia dividi possit per corpoream et incorpoream, viventem et non viventem, semper prior divisio est immediata et proxima; cuius signum est quod illa sumitur quasi ex intrinsecis principiis et absoluta entitate rei, haec vero sumitur in ordine ad operationem; et ideo differentia viventis, prout est in rebus corporeis, semper comparatur ut actus et non ut potentia ad gradum corporeum. Et quamvis illa differentia reperiatur etiam in rebus incorporeis, tamen reperitur longe diverso modo, quia substantia incorporea est (ut ita dicam) totaliter vivens, id est, vivit ratione totius substantiae suae, corporea vero ratione partis; quo speciali modo sumi videtur cum ponitur differentia corporis. Et quamvis demus posse dari communem differentiam viventis abstrahentem ab illis duobus modis, inde ad summum fit aliqua genera non subalternatim posita habere differentiam communem, quod fortasse non est inconveniens; ita enim censuit Aristoteles, VI lib. Topic., de quo alias.

28. Alia pro conclusione ratio Aristotelis.— Sic igitur satis declarata et confirmata manet tertia ratio; et prima etiam ex praedicto discursu robur accipit. Secunda vero, si non de proprietatibus in rigore, ut dicunt facultates operandi aut aliquam aliam rem a substantia distinctam, sed de quolibet modo essendi vel operandi intelligatur, defendi potest, quia haec genera et differentiae maxime distinguuntur a nobis per ordinem ad aliquam proprietatem huiusmodi. Ultimo addit Aristoteles aliam rationem, nempe, quia si in his differentiis esset processus in infinitum, nunquam posset res a nobis satis distincte cognosci aut definiri, quia cognitio seu definitio omnino distincta incipit a supremo genere, et per adiectionem omnium differentiarum pervenit usque ad ultimam; quod fieri non posset si illae essent infinitae. Quod maxime habet locum in cognitione humana, quae paulatim procedit ab una ad aliam, quomodo impossibile est in infinitum pertransiri successive numerando, ut constat ex III Phys., c. 7, et satis est per se notum.