SECTIO XV. UTRUM RELATIONES TERTII GENERIS SINT NON MUTUAE, ET IN HOC DIFFERANT A RELATIONIBUS ALIORUM GENERUM.

1. Duobus modis possunt relationes dici non mutuae: primo, secundum specificas rationes relationum; secundo in suprema et generalissima. Priori modo dicetur relatio non mutua, quae non est ejusdem rationis specificae in utroque extremo; posteriori autem modo dicetur non mutua, quae in uno extremo est vera et realis relatio, non vero in alio. Prior significatio inusitata est et impropria; nam si utrumque extremum per propriam suam relationem refertur ad alterum, vere ac proprie referuntur mutuo, etiamsi relationibus diversarum rationum referantur. Unde haec relativa potius vocantur diversaram rationum, vel, ut alii loquuntur, relativa disquiparantiae.

Divisio relationum ejusdem vel dissimilis rationis.

2, Sicque relationes mutuae distingui solent in relationes aequiparantiae et disquiparantiae. Nam relationes omnes secundi generis, disquiparantiae sunt, quia ratio fundandi est aliquo modo diversa in extremis, nam in altero est potentia activa, in alia vero potentia passiva seu dependentia a sua causa, ex quo etiam fit ut termini talium relationum sint diversarum rationum, nam illi proportionate respondent fundamentis, ut superius tactum est, et infra latius dicetur. Relationes vero primi generis interdum sunt ejusdem, interdum diversarum rationum in utroque extremo; relationes enim unitatis, aequipa- /p. 840/ rantiae sunt, ut recte notavit Alexander Alensis, lib. 5 Metaphys., text. 20, et patet de relatione aequalitatis, similitudinis, identitatis; relationes vero fundatae in numero seu diversitate secundum proprias et specificas rationes sunt disquiparantiae, ut patet de duplo et subduplo, et aliis proportionibus, quae in uno extremo dicunt excessum, in alio defectum. Dico autem, secundum proprias et specificas rationes , quia in generica ratione convenire possunt, et secundum eam similiter dici de utroque extremo; sic enim utrumque extremum, tam majus quam minus, dicitur inaequale alteri. Et similiter albedo dicitur dissimilis nigredini, et e converso, cum tamen verisimile sit proprias relationes secundum specificas rationes earum esse distinctas, quia et fundamentum et terminus longe diversa sunt in una quam in alia. At vero relationes tertii generis plus quam disquiparantiae censentur, eo quod aequiparantia vel disquiparantia dicatur proprie inter extrema realia; in hoc autem tertio genere non censet Aristoteles esse in utroque extremo relationem realem, et ideo non mutuae dicuntur.

Proponitur difficultas circa relationes non mutuas .

3. De his ergo relationibus non mutuis proprie sumptis intelligitur praesens quaestio, in qua duplici ex capite difficilis est sententia Aristotelis. Primum est, quia non videtur verum relationes tertii generis esse non mutuas, nam si in aliquibus verum esset, maxime in scibili et sensibili; at in his tam est vera relatio realis, sicut in scientia et sensu; ergo. Probatur minor, quia denominatio scibilis et sensibilis, relativa est; imo, et per se ad aliquid, ut Aristoteles ipse in eodem loco fatetur, et patet ex reciprocatione, quia sicut scientia est scibilis scientia, ita scibile est scientia scibile; haec autem reciprocatio et correlativa denominatio non est per intellectum conficta, sed ex rebus ipsis orta; ergo in utroque extremo est a propria forma et relatione reali.

4. Secundo, quia si ob aliquam causam haec relatio non est realis in objecto scibili, aut est quia in ipso objecto non est fundamentum reale, aut quia esse scitum in tali objecto non est aliquid in ipso, nec scitur per sui mutationem, sed per denominationem e forma existente in alio; nam praeter has nulla alia probabilis ratio occurrit. Neutra /col. b/ autem ex his satisfacit. Prima enim falsum sumit, nam quod objectum sit intelligibile, aut sensibile, habet fundamentum in ipsis rebus, et in realibus proprietatibus earum; lux enim visibilis est, quia est talis naturie secundum quam habet vim sic immutandi potentiam; et res immaterialis, quia spiritualis est, dicitur actu intelligibilis. Secunda vero ratio male colligit, alias etiam relatio agentis in actu non esset realis in ipso, quia sine sui mutatione fit agens actu, et sine additione alicuius formae absolutae, quae in ipso sit. Quod si dicas ipsam potentiam agendi esse intrinsecam, licet conditio quae est actio, sit extrinseca, idem dici poterit de objecto, nam aptitudo ut sciatur est intrinseca, et illa potest esse fundamentum, quamvis conditio, quae est actu sciri, sit quid extrinsecum. Eo vel maxime quod ipse actus sciendi aut sentiendi habet realem dependentiam ab objecto, sicut actio ab agente, quamvis non in eodem genere causae. Dices, objectum quatenus de se est aptum sciri aut videri, non habere habitudinem ad scientiam. Sed si hoc intelligatur de habitudine relativa praedicamentali, petitur principium, nam hujus rei rationem inquirimus. Si vero intelligatur de habitudine transcendentali, jam supra ostensum est hanc non semper esse necessario praerequisitam ad relationem praedicamentalem; nam etiam in agente principium agendi non semper habet transcendentalem habitudinem ad effectum, ut patet ex iis quae supra de potentia et actu tractavimus.

5. Tertio est praecipua difficultas, quia terminus relationis est altera relatio existens in alio extremo; ergo impossibile est relationem esse realem in uno extremo, et non in alio. Patet consequentia, quia non potest relatio esse realis sine formali termino reali. Antecedens vero patet, quia relationes dicuntur Vivès reads: Ȝdiscuntur.ȝ ^†6 esse simul natura, definitione et cognitione, quia nimirum unum est terminus alterius.

6. Ex secundo vero capite oriuntur non minores difficultates: nam si relationes non mutuae admittendse sunt, non tantum in tertio, sed et in aliis generibus invenientur. Antecedens patet, nam imprimis relatio, quae est inter Deum et creaturam in ratione causae efficientis et effectus, est secundi generis, et tamen est non mutua, juxta sententiam magis receptam a Theologis. Similiter in primo genere reperiuntur multae relationes inter Deum et creaturas, ut relatio distinctionis /p. 841/ realis, vel similitudinis in esse, aut in ratione substantiae, aut intellectuali gradu; nam, licet sit analoga similitudo, vera tamen et realis est, et sufficiens ad fundandam relationem realem, ut supra dixi. Et tamen talis relatio, licet in creatura sit realis, in Deo esse non potest. Item sumi potest argumentum de relatione unionis inter Verbum et humanitatem, quae est non mutua, et tamen pertinet ad primum vel secundum modum. Praeterea inter creaturas est peculiaris difficultas de relatione inter causam finalem et effectum, quam diximus esse non mutuam, et tamen pertinet ad secundum genus. Denique relatio dextri et sinistri inter hominem et columnam censetur non mutua, ex sententia omnium, et tamen non pertinet ad tertium genus: nulla enim ratio mensurae ibi intervenit.

7. Propter haec ergo et similia, Greg., in 1, d. 18, quaest. 1, sentit nullas esse relationes non mutuas, quem sequuntur aliqui Nominales.

Assertiones de relationibus non mutuis .

8. Duo nihilominus breviter dicenda sunt. Primum est, aliquas esse relationes non mutuas, id est, reales in uno extremo, et non in alio. Haec est sententia Aristotelis hoc loco, quam omnes expositores admittunt, et fere Theologi, praesertim D. Thom., 1 p., q. 13, a. 17, et alii statim citandi. Estque sententia tanta consensione recepta, ut non liceat philosophis eam in dubium revocare. Ratio autem ejus constabit ex sequenti assertione, et magis ex solutionibus difficultatum. Secundum dictum est, has relationes non mutuas per se et quasi ex propria ratione sui fundamenti inveniri in tertio genere, in aliis vero minime, nisi veluti materialiter ex peculiari conditione alicuius subjecti seu extremi. Ita censeo esse interpretandam Aristotelis sententiam. Et ratio prioris partis sumenda est ex peculiari modo specificationis et commensurationis quam habent potentia, habitus, et res similes, ad objecta sua. Nam formaliter solum consistit; in habitudine quam ex natura sua habent ad objecta, secundum quam ei commensurantur; objectum vero in hoc nullam habet propriam causalitatem, sed rationem termini specificantis. Nam, licet alioqui possit esse movens aut active, aut finaliter, tamen ut extremum hujus relationis, sub nulla harum rationum consideratur, sed solum est id cui talis res commensuratur. /col. b/ Sub hac autem ratione ipsum non concurrit, ut ordinabile ad aliud, sed solum ut id ad quod aliud ordinatur; et ideo ex vi talis rationis fundandi non oritur relatio in utroque extremo, sed in solo illo quod alteri commensuratur. Hac ergo de causa relationes tertii generis ex propria ratione formali sui fundamenti non mutuae sunt. In aliis vero hoc non reperitur, ut ex dictis constat, quia frequentius ac fere semper relationes illorum generum mutuae sunt. Quod si aliquando sunt non mutuae, id solum est ob peculiarem naturam vel conditionem alicujus rei, ut ex solutionibus argumentorum clarius patebit.

An in relativis non mutuis utrumque extremum realiter referatur.

9. Ad argumenta ergo in primo capite proposita, quae contra priorem assertionem, et contra primam partem secundae assertionis procedunt, respondendum est. Et quidem ad primum respondet Cajet., 1 p., q. 13, art. 7, concedendo, etiam in relativis non mutuis utrumque correlativum esse reale, et scibile, verbi gratia, referri realiter ad scientiam. Differentiam tamen inter haec et relativa mutua ponit in hoc, quod in mutuis utrumque refertur per intrinsecam relationem, non mutua vero, non ita, sed alterum extremum refertur realiter per relationem existentem in alio, et extrinsece denominantem alterum. Quae responsio videtur habere fundamentum in Aristotele, tum quia inter ea, quae sunt simpliciter ad aliquid, numerat scibile ut refertur ad scientiam, et sensibile ut refertur ad sensum; non sunt autem ad aliquid simpliciter, nisi quae realiter referuntur, ut supra diximus; ergo haec etiam sunt relativa realia ex sententia Aristotelis. Tum etiam quia inferius, in eodem capite, dicit haec esse ad aliquid, quia alia ad ipsa dicuntur, ubi non ait haec esse ad aliquid, quia ratio id fingit aut considerat, sed quia alia ad ipsa dicuntur, quod in re ipsa invenitur. Tum praeterea quia paulo inferius ait, haec omnia per seipsa ad aliquid dici, complectens tria genera superioribus sectionibus tractata; quae autem sola ratione referuntur, non per seipsa, sed per rationem referuntur. Tandem quia metaphysicus non considerat respectus rationis; sed illa tria genera per se pertinent ad praedicamentum ad aliquid, teste Aristotele, et per se etiam cadunt sub metaphysicam considerationem; ergo. Et hanc sententiam /p. 842/ ante Cajet. videtur docuisse Greg., in 4, d. 23, q. 3.

10. Sed haec responsio Cajetani singularis est, et contradicit D. Thom., 2 cont. Gent:, c. 13, ubi ex professo probat, relationes Dei ad creaturas non esse res aliquas extra Deum existentes, a quibus extrinsece denominetur relative. Cum autem inter Deum et Creaturas sit relatio non mutua, si vera esset Cajetani sententia, etiam Deus referretur realiter ad creaturas, non quidem per relationem realem in ipso Deo existentem, sed per relationem existentem in creatura. Unde in ratione secunda expresse sumit D. Thomas, principium contrarium interpretationi Cajetani, scilicet, a relatione non denominari aliud quasi exterius existente, sed inhaerente . Ubi bene Ferrariensis interpretatur, id intelligendum esse de denominatione respectiva, qua dicitur aliquid referri ad aliud, nam alio genere denominationis non est inconveniens aliquid denominari relatione extrinseca, ut postea dicemus.

11. Praeterea, si scibile refertur realiter ad scientiam per relationem existentem in scientia, interrogo an hoc intelligendum sit de relatione, qua ipsamet scientia refertur ad scibile, vel de aliqua alia relatione distincta. Primum dici non potest, quia una et eadem relatio non potest dare diversis subjectis donominationes diversarum rationum, quales sunt scientiae et scibilis; nec potest referre eas ad oppositos terminos formales; alias pari ratione eadem filiatio existens in filio posset filium denominare intrinsece et referre ad patrem, et patrem ipsum extrinsece denominare patrem, et referre illum ad filium. Denique una forma specie unum habet formalem effectum; sed relatio est forma, cujus effectus formalis est referre unum ad aliud; ergo una et eadem relatio non potest habere duos modos referendi diversarum rationum. Neque etiam dici potest secundum, nempe esse in scientia duas relationes reales distinctas, aliam, qua ipsa scientia refertur ad scibile, aliam, qua refert scibile ad se; hoc enim a nemine hactenus dictum est, et non habet fundamentum in Aristotele, sed potius ei repugnat; dicit enim scibile dici ex eo quod scientia refertur ad ipsum; non ergo agnoscit inter haec aliam relationem realem, nisi qua scientia refertur ad scibile. Nec etiam est consonum rationi, quia illa pluralitas relationum neque est necessaria, neque habet fundamentum in ipsa scientia, cum in /col. b/ ea tantum sit unica coaptatio et habitudo transcendentalis ad scibile.

12. Dici potest esse duas relationes solum ratione distinctas; haec enim multiplicatio cum non sit rerum, nec proprie in re, facile admitti potest, et sufficit ad praedictas denominationes respectivas etiam diversarum rationum; sicut idem modus seu eadem dependentia propter solam distinctionem rationis inter actionem et passionem tribuit denominationes diversas agentis et patientis, unam intrinsece, et aliam extrinsece. Verumtamen neque haec distinctio relationum admitti debet in praesenti, nam etiam ad hujusmodi distinctionem rationis oportet esse aliquod fundamentum in re, quod in praesenti nullum est. Unde non est simile exemplum de actione et passione, nam in mutatione est vera et transcendentalis habitudo ad principium, a quo manat, et ad passum, quod immutat, et ideo est in ea magnum fundamentum ad distinguendum ratione actionem et passionem, ad modum duarum formarum accidentalium; Accedit universalis ratio, in qua fundatur illud principium D. Thomae, quod relatio non denominat extrinsece, quia nimirum cum denominatio ejus sit per habitudinem ad aliud, repugnat formam sic denominantem esse in eo ad quod est habitudo; quod si in eo non est, oportet ut sit in eo quod refertur, quia in relatione non concurrunt per se alia extrema. Denique vix potest mente concipi quidnam sit in scientia, ratione cujus faciat scibile ad se realiter referri, cum tota ratio scientiae sit versari circa scibile, et inde non habeat, per se loquendo, illud ad se ordinare.

Solvitur prima difficultas in principio proposita.

13. Ad primum ergo argumentum in principio positum dicendum est, scibile dupliciter posse denominari: primo, mere terminative et quasi passive; secundo, correlative ad scientiam. Primo modo denominatur extrinsece ab ipsamet scientia reali, atque ita talis denominatio dici potest esse in rebus ipsis, et non esse per intellectum conficta. Imo haec ipsa denominatio non sumitur solum ex relatione praedicamentali, quae est in scientia, sed etiam ex ipsamet forma absoluta, ut includente transcendentalem habitudinem ad objectum; quod satis insinuavit Aristoteles /p. 843/ cum dixit, intelligibile dici eo quod in eo versetur intellectus; versatur enim non per solam relationem praedicamentalem, sed per proprium actum ad quem consequitur relatio. Secunda denominatio scibilis est respectiva, et haec solum est per relationem rationis, quia mens nostra ad explicandam illam relationem, quam scientia habet ad ipsum scibile, concipit illud ut correlativum scientiae. Argumentum ergo solum procedit de priori denominatione. Cum autem Aristoteles, scibile, sensibile et similia ponit inter ea quae sunt ad aliquid, primo exponi potest, quod per haec non intelligat tantum haec extrema, sed relationem intervenientem inter haec, et sua correlativa, in quocumque eorum sit illa relatio; vel secundo dici potest, ponere haec extrema inter ea quae sunt ad aliquid, quatenus hujusmodi denominationes habent a quibusdam relationibus realibus. Et eodem sensu intelligi potest quod ait, haec esse ad aliquid, quia alia referuntur ad ipsa; esse (inquam) ad aliquid, non tanquam correlativa, sed tanquam termini passive denominati ab his relationibus. Et simili modo dicentur haec esse per se ad aliquid tanquam termini per se connexi cum relationibus realibus, a quibus tales denominationes recipiunt. Vel aliter etiam dici potest, cum ait Aristoteles haec dici ad aliquid, quia alia dicuntur ad ipsa, intelligi causaliter, nam si scibile, sensibile, et similia, correlative sumantur et concipiantur a nobis, ideo est quia alia referuntur ad ipsa, non quia ipsa vere ac realiter referantur. Sed dicit Gregorius eamdem interpretationem habere locum, etiamsi relatio scibilis sit realis, quia ei non convenit, nisi quia scientia versatur circa illud; sed hoc non recte dicitur, quia si fundamentum illius relationis est tantum habitudo alterius, scilicet scientiae ad scibile, non potest relatio in ea fundata esse realis.

14. Ad secundum argumentum respondetur, causam, ob quam haec relatio non mutua in altero extremo non est realis in hoc tertio genere, esse quia in uno extremo, verbi gratia, in objecto scibili non est fundamentum reale talis relationis. Neque satis est quod in ipsa re intelligibili aut sensibili sit aliquod fundamentum, ob quod apta sit intelligi aut sentiri, quia illud fundamentum praecise consideratum in ratione mensurae, non accipitur ut aliquid ordinabile ad aliud, sed solum ut terminus vel objectum cui aliquid commensuratur; et ideo dicitur in illo non esse fundamentum relationis, non quia /col. b/ nihil rei sit in ipso, sed quia in illa re nulla est ratio fundandi relationem, quod requiritur ad fundamentum relationis, formaliter de illo loquendo, prout explicatum est supra, sect. 7. Tertium argumentum petit difficultatem gravem de termino relationis, quam tractabimus sectione sequenti.

Circa secundam difficultatem tractatur de relationibus Dei ad creaturas.

15. In secunda parte argumentorum petitur imprimis difficultas, an inter creaturam ad Deum sit semper relatio non mutua, etiamsi ad primum et secundum genus relationum pertinere videantur. Quae est quaestio Theologica, et aliis verbis proponi solet, an nomina, quae Deo tribuntur ex tempore per relationem ad creaturam, dicant in Deo relationem realem, vel rationis tantum. Aliqua enim nomina, quae videntur importare relationem ad creaturam, dicuntur de Deo ex aeternitate, quae interdum dicuntur importare respectum liberum, interdum vero simpliciter necessarium, seu naturalem; ut scientia, potentia, et similes, dicunt respectum naturalem et necessarium; praedestinatio autem, providentia, et scientia visionis dicunt respectum liberum seu non naturalem, quia, absolute loquendo, possent Deo non convenire. Et de his relationibus non dubium est quin non sint reales in Deo, quia ex aeternitate non habent reales terminos. Verum est aliquos Theologos existimare, respectum scientiae et potentiae, etiam in Deo, esse reales transcendentales, ideoque posse esse independentes ab existentia termini, et non esse variabiles, neque accidentales, sed de intrinseca substantia Dei. Verius tamen existimo (quod alibi latius tractandam est) haec non dicere in Deo verum respectum transcendentalem, sed tantum secundum dici, significari ad modum rerum respectivarum, eo quod a nobis concipiantur ad modum earum rerum quae similes respectus transcendentales includunt. Alioqui enim Deus, quantum ad essentiam suam, est res omnino absoluta, cumque ejus scientia et potentia sit ipsamet essentia ejus, absolutae etiam sunt ab omni respectu transcendentali, quod etiam, supra tetigimus inter explicanda altributa Dei. Et rationem etiam reddidimus, quia potentia Dei non est talis, ut sit per se primo ordinata ad opus extra se, sed eam efficacitatem habet quasi concomitanter, secundum rationem loquendo, et absque ulla ordinatione. Et simi- /p. 844/ liter scientia Dei et voluntas per se primo non versantur nisi circa suam essentiam, inde vero consequenter attingunt vel attingere possunt reliqua sine trancendentali respectu. Sunt ergo hi respectus aut secundum dici tantum; aut, si concipiantur ut relationes secundum esse, sunt tantum relationes rationis, saltem quamdiu termini in re non existunt. Neque de his procedit argumentum supra propositum, sed de quibusdam respectibus qui includunt coexistentiam termini, qui propterea conveniunt Deo ex tempore, quia creaturae, quae sunt termini talium respectuum, non existunt nisi ex tempore, ut sunt relationes creatoris, domini, et similes.

Opinio Nominalium de relationibus realibus Dei ex tempore .

16. De his ergo multi Theologi existimant esse relationes reales. Ita tenet Ocham, in 1, d. 30; et ibi Gabr., quaest. 5; Durand., q. 3; Gregor., dist. 28, q. 3, art. 4; Marsil., in 1, q. 32, art. 1. Fundamentum horum auctorum est, quia relatio realis nihil rei addit subjecto seu alteri rei quae per eam referri dicitur, sed vel est denominatio ex concomitantia extremorum, vel est ipsamet res absoluta quae, coexistente alia, per seipsam illam respicit, propter aliquod vinculum, vel aliquam connexionem inter eas inventam. Unde fit ut relatio realis possit absque ulla imperfectione advenire alicui de novo, quia advenit sine additione ulla reali et intrinseca, et sine compositione, et consequenter etiam sine ulla dependentia in aliqua re extrinseca, sed ad summum in tali modo denominationis; solum autem hae imperfectiones possunt hic excogitari; ergo excluditur omnis imperfectio; et alioqui in Deo concurrunt omnia necessaria ad relationem; nam est vera causa efficiens creaturae, et habet veram potentiam et actionem circa illam; ergo, posito altero extremo, erit in Deo vera relatio realis. Favetque huic sententiae communis modus denominandi Deum ex his relationibus; tam enim vere ac realiter est effector aut creator creaturae, sicut unus homo est pater alterius, et idem est de relatione distincti, similis, etc.; ergo vel omnes istae relationes sunt in Deo reales, aut nullum est fundamentum ad admittendas relationes reales in creataris. Favet denique huic sententim D. Anselmus, in Monolog., cap. 24, ubi cum dixisset Deo nihil posse accidere, quia est invariabilis, objicit sibi: Quomodo non est par- /col. b/ ticeps accidentis, cum et hoc ipsum quod maior est omnibus aliis naturis, et quod illis dissimilis est, illi videatur accidere ? Et respondet: Sed quid repugnant quorumdam quae accidentia dicuntur, susceptibilitas, et naturalis incommutabilitas, si ex eorum assumptione nulla substantiae consequitur variabilitas ? Et subdit inferius hujusmodi esse relationes. Et ne existimetur loqui de relationibus rationis, exemplum addit in relationibus creatis. Nam ego (inquit) nec major, vel minor, nec aequalis vel similis sum homini post annum nascituro; omnes autem relationes has illo nato habere potero sine omni mei mutatione . Addit vero inferius, haec quae sine mutatione rei accidere dicuntur, improprie dici accidentia, et ideo simpliciter verum esse, Deo nullum accidens de novo advenire.

Contraria sententia probatur.

17. Nihilominus tamen plures et graviores Theologi negant hujusmodi nomina significare in Deo relationes reales ad creaturas, quae ex tempore ei conveniunt. Haec est sententia D. Thomae, 1 p., q. 13, art. 7, et 2 cont. Gent., cap. 12; et idem docent his locis Cajet. et Ferrar., et reliqui Thomistae; Capreolus, in 1, d. 30, q. 1, art. 1, concl. 3, et art. 2, concl. 2 et 3, et ibidem Hispalens., art. 1; Bonav., art. 1, quaest. 3; Richard., art, 1, q. 4; Scotus, q. 1 ; Aegid., quaest. 2; Henric., Quodlib. 9, quaest. 1; et Alens., 1 p., q. 35; et in eadem sententia videtur esse Magister, in illa distinctione trigesima. Et sunt qui existiment hanc sententiam tam certam esse, ut altera repugnet sacrae doctrinae. Verumtamen aliud est loqui supponendo relationem esse rem vel modum ex natura rei distinctum a fundamento, seu subjecto relato, et consequenter ei de novo additum, quando de novo refertur, seu relative denominari incipit; aliud vero est loqui de relatione, supponendo non esse aliquid distinctum a rebus absolutis. Facta priori suppositione, sine dubio esset absurdissimum, ac fere erroneum dicere, resultare in Deo relationes reales ad creaturas ex tempore, quando creaturae producantur, vel amitti, cum creaturae mutantur. Quia juxta hujusmodi sententiam et ponitur in Deo verum accidens, quia modus ex natura rei distinctus a substantia, qui potest inesse illi, et abesse, accidens est; et consequenter necesse est ponere in Deo compositionem ex substantia et tali modo distincto, ac denique mutationem et potentialitatem, ac similia. /p. 845/

18. Neque enim dici potest talem relationem esse realem, et non esse in creatura, et referre realiter ipsum Deum ad creaturam, et nihilominus non inesse Deo, sed assistere illi, ut Gilbert. Porret. cogitavit, ut Alensis et alii referunt. Refutatur enim hoc facile, nam si illa relatio realis est, in aliquo subjecto esse necesse est; cum ergo non sit in creatura, erit in Deo. Nisi quis fingat esse subsistentem, quod dici non potest, alias sequitur esse quamdam substantiam creatam assistentem Deo ex tempore, cum, sit relatio temporalis et consequenter creata; at illud est plane falsum et inintelligibile; quomodo enim talis substantia referre posset Deum? Item etiam ad illam substantiam esset alia relatio in Deo, quia esset factor ejus, et sic procederetur in infinitum. Quod si dicatur illam relationem esse subsistentem, non tamen alia subsistentia nisi divina, interrogabo an in ea sit per unionem hypostaticam: quod dicere tam absurdum esset, ut impugnandum non sit; vel per identitatem: et tunc rursus quaeram an id sit per omnimodam identitatem, quae excludat etiam distinctionem modalem, et sic receditur ab hypothesi quam praemisimus, quod, nimirum, omnis relatio, realis de novo adveniens sit modus distinctus. Si vero sit sermo de identitate reali cum distinctione modali, inciditur in omnia inconvenientia illata, et non evitatur quin talis relatio insit Deo non per inhaerentiam distinctam, sed per seipsam, sicut etiam in substantiis creatis modi accidentales ipsas afficiunt, eisque inhaerent.

19. Verumtamen tota certitudo hujus sententiae in hoc sensu magis est conditionata, seu consequentiae, quam consequentis, videlicet quod si relatio realis sit, qualis in ea sententia supponitur, non potest esse in Deo; quia vero antecedens illud incertum est et fortasse falsum, ideo non satis est ut illa conclusio sit certa, prout absolute negat relationes reales Dei ad creaturas. Neque auctores primae sententiae in eo sensu locuti sunt, nec praedictam suppositionem admittunt.

20. Si vero supponamus has relationes non esse aliquid rei actu distinctum ab omnibus absolutis, nec potest esse certum has relationes non posse tribui Deo, nec est quaestio magni momenti, sed fere de modo loquendi. Et sane qui putant has denominationes relativas, quae possunt de novo advenire per solam mutationem alterius extremi sine ulla mutatione ejus rei quae referri dicitur, esse /col. b/ tantum denominationes extrinsecas ex coexistentia extremorum, satis consequenter loquuntur tribuendo has relationes Deo, quia nullum est inconveniens Deum ex tempore denominari ab aliqua forma reali existente in creatura, ut patet in actione creativa, et in aliis quas Deus ad extra operatur. Et certe D. Anselmus, citato loco, in hanc sententiam multum propendere videtur, quanquam in fine capitis modum illum loquendi ut incertum praetermittat. Nihilominus tamen eam sententiam supra reliquimus ut minus probabilem, minusque consentaneam Aristoteli; quod nunc ex eo confirmare possumus, quod juxta illam nullae erunt relationes non mutuae; falsumque erit quod Aristoteles ait, quaedam dici relative, quia alia referuntur ad ipsa, alia vero quia ipsa in se habent unde referantur.

21. Ulterius vero etiam supponendo relationem esse quid intrinsecum, non tamen quid distinctum in re, et consequenter nec mutationem nec compositionem faciens, non sequuntur inconvenientia prius illata, etiamsi dicatur Deus ex tempore referri ad creaturas, et ideo illa opinio in eo sensu non est digna aliqua censura. Unde etiam inter Thomistas, Soncinas, 5 Metaph., quaest, 25, ad 4, admittit, relationem dominii, quam Deus habet ad creaturas, esse realem, quia fundatur in vera potentia reali; quod etiam ex parte opinatur Hervaeus, 1, dist. 10, quaest. unica, art. 3, licet in modo loquendi conetur sese accommodare communi sententiae, quod difficile explicat; nec id est mirum, quia revera non est facile rationem reddere cur hoc negandum sit, supposita illa sententia, cum nulla imperfectio sequatur in Deo, ut ex dictis constat.

22. Nihilominus tamen non censeo esse recedendum a modo loquendi D. Thomae et graviorum Theologorum, quia, etiamsi illa incommoda supra illata non sequantur attribuendo Deo relationem realem in dicto sensu, nihilominus tamen malo modo per intrinsecam formam et entitatem suam referri possit ad creaturas. Hoc enim est proprium entium ejusdem ordinis; Deus autem et creatura omnino sunt diversorum ordinum, ut per se satis constat.

23. Dicuntur autem esse ejusdem ordinis ea, quae vel sunt extra omne genus, et extra omnem dependentiam, ut divinae personae, vel sunt sub eodem genere, ut substantiae creatae, vel quantitates, et similia; vel certe /p. 846/ quae sunt sub diversis generibus, quorum unum potest perfici per aliud, et, e converso, ut sunt genus substantiae creatae, et genera accidentium inter se comparata. Et hac ratione, omnia entia creata, quantum ad praesens spectat, dicuntur esse ejusdem ordinis (personae enim increatae, ut inter se referuntur, non pertinent ad praesentem disputationem), quia, si sint ejusdem generis, et habent inter se univocam convenientiam, et mutuo se aliquo modo juvant ad perfectionem vel complementum suae naturae, vel in individuo, vel in specie, vel saltem in genere. Unde fit ut etiam causalitas, quae inter hujusmodi entia intercedit, redundet in perfectionem non solum effectuum, sed aliquo modo etiam causarum, vel quia ad agendum ordinantur, vel quia in effectibus conservantur saltem secundum speciem, vel certe quia secundum genus perficiuntur varietate differentiarum aut specierum. Si vero entia creata sint diversorum generum, omnia habent inter se aliquam connexionem, aut secundum rationes genericas, aut secundum specificas, cum proportione eas comparando. In hoc ergo sensu dicimus in praesenti, omnia entia creata esse ejusdem ordinis.

24. Aliter id exponi potest ex Cajetano, 1 parte, quaest. 4, art. 3, ad 4, ubi ait, ea esse diversorum ordinum, quae habent inter se essentialem dependentiam in ratione causae et causati; quo modo comparantur omnes creaturae ad Deum, non tamen inter se, quia, licet interdum ad invicem causentur, non tamen secundum propriam dependentiam essentialem. Sed haec expositio, licet sit probabilis, et quoad causas extrinsecas satisfaciat, tamen in intrinsecis, scilicet, materiali et formali, non videtur habere locum; sed in eis est specialis ratio, quia comparantur ad effectum, ut partes quae ad componendum totum ordinantur, et quoad hoc sunt ejusdem ordinis cum illo. Aliam expositionem habet Hervaeus supra, sed obscuriorem, minusque satisfacientem, et ideo eam omitto. In dicto ergo sensu asserimus nihil referri ad aliud vere ac realiter per intrinsecam formam, nisi sit ejusdem ordinis cum eo. Ratio autem est, quia relatio realis consistit in ordine unius rei ad aliam; merito ergo ad talem relationem requiritur, ut sit inter extrema ejusdem ordinis.

25. Potestque hoc confirmari ex dictis de scientia et scibili, nam, sub ea ratione censentur esse diversorum ordinum, quatenus /col. b/ scientia ordinatur ad scibile, scibile autem ut sic non ordinatur ad scientiam; multo autem magis est Deus alterius ordinis ab omni creatura; ergo multo minus est per seipsum realiter referibilis ad creaturas, quam scibile ad scientiam. Et hoc fere discursu utitur D. Thom. citatis locis, et latius in quaest. 7 de Potentia, art, 11. Divina, ergo natura, potentia, et reliqua attributa, tam sunt absoluta in se, tamque abstracta et independentia ab omni ordine creaturarum, ut sive creaturae existant, sive non, nec secundum rem, nec secundum aliquam veram formalitatem realem referant Deum ad creaturas. Unde nec vere possunt concipi ut sic denominantes vel referentes Deum, sed omnis denominatio quae ut respectiva concipitur in Deo ad creaturam, est tantum secundum rationem et modum concipiendi nostrum.

26. Neque obstat quod Deus denominetur realiter creator aut Dominus; denominatur enim realiter, extrinsece quidem ab actione reali, et sic dicitur creator; intrinsece vero a potestate reali quam in se habet super rem creatam, et sic dicitur Dominus, vel a scientia, aut amore reali, et sic dicitur sciens vel amans id quod facit. Denique hae denominationes non sunt reales, nisi prout sumuntur ab aliquibus formis, vel quasi formis absolutis; prout vero relativae formaliter sunt, tantum fundantur in modo concipiendi nostro.

27. Ad principalem ergo difficultatem in principio positam, concedimus inter Deum et creaturas dari relationes non mutuas, quae non solum pertinent ad tertium genus seu fundamentum relationum, sed etiam ad primum vel secundum. Neque id est inconveniens, quia non oportet relativa tertii generis in hoc distingui ab aliis, quod in eo omnes relationes sint non mutuae, et in aliis nunquam, sed in hoc quod in tertio genere semper sint non mutuae, in aliis vero non semper, sed potius raro. Unde etiam recte exponitur Aristoteles, ut dicebam, quod in tertio genere ex vi formalis fundamenti seu rationis fundandi, relationes sunt non mutuae; in primo vero et secundo genere, si aliquando sunt non mutuae, provenit quasi ex materiali re aut subjecto, vel quasi subjecto relationis; verbi gratia, in relatione causae et effectus inter Deum et creaturas, si formaliter solum consideremus rationem potentiae et actionis, potest esse sufficiens ad relationem mutuam; tamen in Deo, propter eminentiam suae entitatis, relatio illa est non mutua; et idem dici /p. 847/ potest de relatione similis aut distincti, et similibus.

28. Relatio autem inter causam finalem et effectum, si non mutua est, reduci merito potest ad tertium genus; coaptantur enim media fini, et sic ab eo speciem sumunt, et suo modo per illum mensurantur.

29. De relatione autem dextri et sinistri inter hominem et columnam, satis dubium est an sit realis ex parte alicujus extremi. Nam, licet forma seu virtus a qua illa denominatio sumpta est, realis sit, et intrinsece existens in animali, columna vero tantum extrinsece, tamen non satis apparet cur inde oriatur relatio realis, etiam in animali, cum illa denominatio non fundetur in unitate aliqua seu quantitate, ut per se constat. Neque etiam in ratione potentiae activae ut sic; alias relatio esset mutua, quia illi correspondet in columna potentia passiva, vel interdum etiam activa deficit, quia non oportet ut virtus motiva partis dextrae tanta sit, ut ad movendam columnam sufficiat. Neque etiam fundatur illa relatio in aliqua commensuratione, quia virtus dextra animalis nullam habitudinem transcendentalem dicit ad columnam, neque illi commensuratur ullo modo. Non ergo videtur intervenire vera ratio ad fundandam relationem realem, sed videtur illa denominatio orta ex sola comparatione intellectus per quamdam proportionem seu proportionalitatem ad dextram et sinistram partem ejusdem hominis vel animalis. Nam inter has partes est relatio realis mutua sumpta ex diversitate situum, cum diversitate virtutum realium in utraque parte existentium; et hinc similis denominatio translata est ad rem inanimatam, locum sinistrum vel dextrum occupantem. Quae quoad denominationem in hoc assimilatur relationibus non mutuis, quia fundamentum illius denominationis solum est in uno extremo, et inde redundat in aliud; ideo solent hoc exemplo declarari relationes non mutuae, quamvis vera ac propria relatio realis non videatur ibi necessaria. Quia sola diversitas situum ut sic non sufficit ad donominationem dextri et sinistri, ut per se constat; diversitas autem virtutis ibi, non est nisi privativa, quia in animali est propria virtus, in columna vero tantum est privatio illius, et ideo in neutro extremo videtur sufficere ad relationem realem. Quod si quis omnino velit defendere illam esse relationem realem non mutuam, utatur generali responsione superius posita. /col. b/