Footnotes

¹ Racconto delle solenni Esequie celebrate in Palliano in honore dell’Illustriss. ed Eccellentiss. Signora D. Lucretia Tomacello‐Colonna Duchessa di Palliano e Tagliacozzo, ecc. In Roma, per Giacomo Mascardi, 1625.

² Scipio Ammiratus, Delle famiglie nobili napolitane, lib. i, discorso i, p. 7, lett. C.

³ Ex epistolis Francisci Uldarici comitis Kinskii, magni Boiohemiae cancellarii et a sanctiori belli Consilio.

⁴ Scipio Ammiratus, par. II, pp. 165‐166; Franciscus Zazzera, ne’ Carafi; Philibertus Campanilis, ne’ Carafi, p. 205.

⁵ Ut, ex curia Capuana, Ahalae, Aquillii, Virginii, Proculi; ex curia Nidi, Papirii, Pulvilli, Sulpicii; ex curia Montana, Anci, Bruti, Caecinae, Genutii, Mumiae, Iulii; ex curia Portus, Atratini, Albini, Capellae, Cicurini, Bruti, Furii, Genutii, aliique apud Mazzellam, in Descriptione Regni Neapolis.

⁶ Ab Ammirato, Zazzera, Campanili, in locis superius cap. I allatis.

⁷ Ex compluribus epistolis Marianae Hispaniarum ac Mariae Theresiae Galliarum reginae ad Herillensem scriptis.

⁸ Ex abbatis Matthaei Herculani epistola ad Caraphaeum.

⁹ Ex pluribus earum epistolis super eiusmodi rebus ad Caraphaeum scriptis.

¹⁰ Ex epistolis septemviri Palatini, Bonvisii cardinalis de eodem argumento; ex libro II epistolarum summorum principum bellique ducum aliorumque amplissimorum virorum ad eundem.

¹¹ Ex libro epistolarum Lotharingii ad Caraphaeum.

¹² Ex epistolis Bavari ducis ad eundem in Hungaria hyberna habentem; ex epistolis marchionis Brandeburgici ad eum ipsum hyberna disponentem post Maguntiam Bonamque receptas: quae extant in volumine III epistolarum quas summi principes summique belli duces aliique amplissimi viri ad eundem scripsere.

¹³ Ex eius epistolis ad Kinskium.

¹⁴ Ex eiusdem ad Kinskium epistolis.

¹⁵ Ex eorum epistolis ad Caraphaeum.

¹⁶ Ex libro epistolarum Kinskii ad eundem.

¹⁷ In libellis enim, quibus ei preces fundunt, praescribunt: «Serenissime princeps».

¹⁸ Ex edicto Michaëlis Apafii, Transylvanorum principis, quo bellum contra Germanos pro hungaris exulibus capessit.

¹⁹ Impio Stephani Wittnyedii suasu, dum Caesar Margarithae Mariae, Philippi IV filiae, novae nuptae, parvo comitatu ibat obviam, in ea Wittnyedii arce unam noctem diverteretur.

²⁰ Id enim oppidum in Nadasdii ditione erat.

²¹ «Muphtti » Turcis appellatur.

²² Ex libro ms. Notizie particolari del Tecli.

²³ Ita visum «serascherios» appellare.

²⁴ «Timarri» Turcis dicuntur.

²⁵ Ex epistola Lotharingii, in eam, quam retulimus, sententiam concepta, data in Budensibus castris die 23 octobris.

²⁶ Vulgo Zendrò appellatam.

²⁷ Ex ms. superius adlato: Notizie particolari del Tecli.

²⁸ Ex ms. mox relato.

²⁹ Ita visum latine reddere quem Itali dicunt «tenente maresciallo di campo».

³⁰ Aeneae Caprarae iudicio ex ipsius ad Caraphaeum literis.

³¹ Amplissimus Petrus Garzonius libro iv Rerum venetarum, quam historiam summa eloquentia et prudenti veritatis cura conscripsit.

³² Ex volumine Epistolarum ad Caesarem, ep. 27.

³³ Ex volumine Epistolarum ad Caesarem, ep. 31.

³⁴ Ex volumine Epistolarum ad Kinskium, ep. 68.

³⁵ Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 40.

³⁶ Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 46.

³⁷ Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 46.

³⁸ Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 47, 48, 49, 50.

³⁹ Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 53.

⁴⁰ Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Kinskium, ep. 86.

⁴¹ Ex libro Epistolarum Kinskii ad Caraphaeum.

⁴² Vernacula lingua nunc appellant «maresciallo di campo».

⁴³ Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 56.

⁴⁴ Hic sermo habitus Eperie XVI kal. aprilis anno MDCLXXXVII.

⁴⁵ Turcica exaggerandi formula.

⁴⁶ Ita visum latine reddere quod Itali eleganter dicunt «ragion di Stato».

⁴⁷ Ex ms. Notizie particolari del Tecli.

⁴⁸ Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 77.

⁴⁹ Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 73.

⁵⁰ Cornelium Tacitum intelligit, qui id sentit ubi Galbam contra Neronem Domitium, Vitellium contra Othonem, Vespasianum contra Vitellium arma sumpsisse scribit.

⁵¹ Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 81.

⁵² Ex libro Epistolarum de privatis Caraphaei rebus.

⁵³ Nam Lotharingio in Transylvania iam successor a Caesare designatus erat, ut libro iii dicetur.

⁵⁴ Ex libro II Epistolarum Caraphaei ad summos belli duces virosque principes aliosque amplissimos viros.

⁵⁵ Ex eiusdem epistola ad Caraphaeum ex eodem libro III mox relato.

⁵⁶ Nam is id temporis iam in Transylvaniam profecturus erat, ut Lotharingio duci in summo armorum imperio succederet.

⁵⁷ Scribit Caraphaeus Kinskio Ragoctiam, cum ea legis capita legerentur, deflevisse.

⁵⁸ Qui aurea ramenta et fragmina vel sesquilibralia quandoque devolvunt.

⁵⁹ Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 91.

⁶⁰ Hic sermo a Vaila Laslo Transylvano, viro multis legationibus ad Turcas, Polonos Germanosque defuncto, cum monacho basiliano habitus est, quem is ad caesareum ducem transcripsit.

⁶¹ Ita reperio eius sententiae principium desumptum ex oratione Segestis apud Cornelium Tacitum, Annales, lib. i, cap. 58.

⁶² Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 115.

⁶³ Ex libro Epistolarum Kinskii ad Caraphaeum.

⁶⁴ Ex libro V Epistolarum amplissimorum virorum et summorum principum ad Caraphaeum.

⁶⁵ Ex libro Epistolarum Kinskii ad Caraphaeum.

⁶⁶ Ex libro Epistolarum Kinskii ad Caraphaeum; ex libro v Epistolarum amplissimorum virorum et summorum principum ac belli ducum ad eundem.

⁶⁷ Ita visum latine referre quos Turcae «chiausios» appellant.

⁶⁸ Ex literis datis in castris Francofurtensibus die 20 maii 1689.

⁶⁹ Ex libro v Epistolarum Caraphaei ad summos belli duces, principes aliosque amplissimos viros.

⁷⁰ In quam sententiam Ludovicus Badensis quoque ibat.

⁷¹ Comes Taaf, Lotharingii ducis adolescentis rector, in suis ad Caraphaeum literis, ex libro v Epistolarum.

⁷² Ex libro v Epistolarum summorum principum ac belli ducum ad Caraphaeum.

⁷³ Ex epistola ducis Carlinfordii ad Caraphaeum, libro v Epistolarum.

⁷⁴ Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 174.

⁷⁵ Haec epistola, per omnes ferme Europae aulas evulgata, quamplurimum auctoritatis Caraphaeo comparavit, nec opinantes militarem virum tanta civili scientia et tam solida eloquentia praeditum esse.

⁷⁶ Cornelius Tacitus, Annales, lib. II, cap. 12.

⁷⁷ Quattordici milioni trentaseimila novecentosessantasei fiorini.

⁷⁸ Ex consolatione Kinskii ad Hadrianum Caraphaeum, Antonii germanum fratrem, scripta.

⁷⁹ Verulamius, De augumentis scientiarum, lib. II, cap. 12: «Atque orationes sane virorum prudentium de negotiis et causis gravibus et arduis habitae, tum ad rerum ipsarum notitiam, tum ad eloquentiam multum valent. Sed maiora adhuc praestantur auxilia ad instruendam civilem prudentiam ab epistolis, quae a viris magnis de negotiis seriis missae sunt. Etenim ex verbis hominum nil sanius aut praestantius quam huiusmodi epistolae. Habent enim plus nativi sensus quam orationes, plus etiam maturitatis quam colloquia subita».

⁸⁰ De parthenopea coniuratione ix kal. Octobris mdcci a Iohanne Baptista a Vico, regio eloquentiae professore, conscripta.

⁸¹ in Italiam, proximo mari et instructa classe, omnia omnibus minitabatur etc.

⁸² Lacerda, e cosí sempre che «Ludovicus» indichi il viceré Medinaceli.

⁸³ prorex forte contempsit, civium fretus obsequio etc.

⁸⁴ Tutti i codd. Philippo.

⁸⁵ Cod. Adria.

⁸⁶ traiectis, Guastallensi, Mirandulano ac Mutinensium duce in se conversis, et aliquot minoribus oppidis in mantuana ditione occupatis, Mantuam ipsam circumsidere et direptionibus et crebro incursu mediolanensem agrum infestare etc.

⁸⁷ protutandos Hispanias Mediolanumque obtinendum etc.

⁸⁸ Cod. stimulam.

⁸⁹ addit. His postea accesserant tres viri principes praesenti fortuna beati, nisi alium..., alium..., alium..., dedisset praecipitem etc.

⁹⁰ Qualche cod. della prima stesura Aestensis.

⁹¹ Malitia saepe ad eum accesserat; sed, turbulentus magis quam pius, patrii iuris vindex extiterat: at enim ab utroque spectata generis fides angustiae familiaris suspicionem amoverat. Praeterea Tiberius, Malitiae nepos, liberali ingenio et ad modestiam et pietatem formato, non haec prorsus pollicebatur etc.

⁹² Egregium aggiunto nell’interlineo dal V.

⁹³ Cod. imperatam. Ho emendato secondo la prima stesura.

⁹⁴ Cod. indico, cosí mal corretto su indicis.

⁹⁵ Cod. Philippo... Linchtestayno.

⁹⁶ id expressit invito. Nam hominis ferme inconsulti quae possis certa narrare consilia? Sed etc.

⁹⁷ In bianco in tutti i codd.

⁹⁸ Tutti i codd. Franciscum Iosephum.

⁹⁹ Cod. depesiscitur.

¹⁰⁰ Cod. pacata... infesta.

¹⁰¹ praecipuis auctoribus aggiunto in margine dal V.

¹⁰² Tutti i codd. Arenam e, piú giú, Arenae.

¹⁰³ A Marco corretto dal V. nell’interlineo su ab Francisco.

¹⁰⁴ promovere aggiunto nell’interlineo dal V.

¹⁰⁵ Is autem aggiunto nell’interlineo dal V.

¹⁰⁶ in Mercato aggiunto nell’interlineo dal V.

¹⁰⁷ prorex aggiunto nell’interlineo dal V.

¹⁰⁸ Cod. fede.

¹⁰⁹ plebis decuriones emendato dal V. su eos.

¹¹⁰ Cod. reciperunt.

¹¹¹ Caroli iii.

¹¹² a aggiunto nell’interlineo dal V.

¹¹³ Cod. flamam.

¹¹⁴ de vicina Gallia ferantur. Contra, summi senatus patres tumultus oppressionem urgebant, quod pro solicito et festinante rerum usu, quaevis auxilii spes longa esset; multis enim civium millibus in arcem receptis iam deesse necessaria vitae et, an ut Regno pacato, commeatum copia fieret, non citra dubium; plebem alieno instinctu ad turbandum citatam et ad utrumque famae suopte ingenio mobilem; neque primorum latebris et mediocrum debilitandam fidem et vilissimorum confirmandam afferebatur reputare, et nupera trepidatione comperisse mentes, ubi semel multo timore parcitae sunt, certa horrores amplificandi libidine religari; parvam quidem militum manum, sed belli scientium, contra tumultuarios et criminis conscientia vecordes. Igitur, dum flamma in fomite raperetur, occupandum esse incendium suadebant.

¹¹⁵ Cod. marchio.

¹¹⁶ plebeiorum decuriones pedibus ibat (sic). Hinc parva nobilium equitantium manus, in quibus Thomas Aquinas Castellionensium princeps praecipuus: alii namque patricii etc.

¹¹⁷ Cod. curarunt.

¹¹⁸ Vasti ac Rofranensium marchionum.

¹¹⁹ ex seditiosis quamplurimi ad regios se subduxerant, neque ulterius etc.

¹²⁰ ex transverso emendato dal V. su ab latere.

¹²¹ Cod. Dlarae.

¹²² atque hic... agmini admixti aggiunto in margine dal V.

¹²³ id dubii corretto dal V. su in Regni.

¹²⁴ Tutti i codd., erroneamente, Locatelli.

¹²⁵ Secondo Nicolini (cfr. v. VIII, p. 265), tutto il passo fra parentesi quadre sarebbe da sostituire con la lezione migliore desunta dalla stesura definitiva: «vero tamen propius ad augendam damnati miserationem, qui iam poenas persolverat, divulgatum». Per non alterare la numerazione delle righe non abbiamo integrato nel testo la variante [Nota del curatore dell'edizione elettronica].

¹²⁶ I due nomi di battesimo, lasciati in bianco dall’amanuense, vennero poi suppliti dal V., il quale scrisse, per errore, Laelio invece di Lucio, come hanno, correttamente, i codd. della prima stesura.

¹²⁷ Cod. pusillis.

¹²⁸ erecta est emendato dal V. su erectam.

¹²⁹ Cod. indicis.

¹³⁰ Cod. ut cum.

¹³¹ Cod. Victorius Amadeus.

¹³² Naturalmente il cod., a causa dell’espunzione di Xaverius Rocca, ha custoditur.

¹³³ ex Portus curia.

¹³⁴ domum, emendato dal V. su altra parola, forse demum, ch’è nei codd. della prima stesura.

¹³⁵ ad imperatorem gravissimis temporibus legatus. Is unus ex omnibus videbatur cui magis anxiae hispaniensis imperii curae a Carolo rege concrederentur. Sed uxor etc.

¹³⁶ morae aggiunto nell’interlineo dal V.

¹³⁷ Cod. dodecim.

¹³⁸ Questo nome di battesimo è lasciato in bianco nel cod., cosí come in tutti quelli della prima stesura.

¹³⁹ ne aggiunto dal V. nell’interlineo.