Footnotes
1 Ciò si è emendato nel corso dell’opera al capitoloxii (Dell’origine della poesia), al libroii, parteii, dove si pruova che, non la riflessione, ma la natura portò i primi uomini al canto, quando cominciarono a fondare l’umanitá: onde poi avvenne che, non vi essendo la scrittura, i posteri col canto conservassero a memoria le cose degli antenati [nota manoscritta del Vico].
2 Ciò sta pienamente pruovato nel libroii, parteii, capitoloiv e nelleNotae [nota manoscritta del Vico].
3 E ciò anco si corregge nelleNotae al libro primo, cap.cxlix, [§ 2], e nel corso dell’opera nel libroii, parteii, capitoloxx, al paragrafoDe matrimoniis, dove si dimostra che i primi uomini fondarono l’umanitá senza alcuna riflessione, ma, guidati dagli auspíci, furono portati a piantarsi in luoghi alti vicino a’ fonti [nota manoscritta del Vico].
4 Questa breve parentesi sulla «decima d’Ercole» è postilla autografa aggiunta dal Vico in un solo dei due esemplari conosciuti dellaSinopsi [Ed.].
5 VideNotas, 1 [postilla marginale].
6Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 10.
7Institutio oratoria,i, 5.
8 VideNotas, 2 [postilla marginale].
9Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 6.
10 Cosí corretto, nelle postille marginali, «Obbesium» [Ed.].
11 VideNotas, 3 [postilla marginale].
12 Lib.iv, cap. 31.
13 Uti nos praestitimus in primo libroDe antiquissima italorum sapientia ex linguae latinae originibus eruenda, quiMetaphysicam complectitur.
14 Cosí, nelle postille marginali e nell’errata‐corrige ms., è corretto illapsus «veris». Bensí, nell’errata‐corrige a stampa, il Vico, pur volendo emendare il luogo, ripeté, per distrazione, «veris» [Ed.].
15 «Sit», emendato nelle postille marginali e nei due errata‐corrige [Ed.].
16 VideNotas, 4 [postilla marginale].
17 Ut interpretaturGuilielmus Budaeus inComm. ad Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 1.
18 Lem.i [Proloquium, § 33].
19 Definitio veri [Proloquium, § 31].
20 Lem.iii [Proloquium, § 35].
21 Lem.v [Proloquium, § 37].
22 VideNotas, 5 [postilla marginale].
23 VideNotas, 6 [postilla marginale].
24 Lem.i [Proloquium, § 33].
25 Cap.vi etvii.
26 Definitio veri [Proloquium, § 31].
27Principio, [§ 3].
28 Cap.xii.
29 Lem.iii [Proloquium, § 35].
30 Cosí corretto, nelle postille marginali e nell’errata‐corrige ms., «heautontimorumenones» del testo [Ed.].
31 Cap.xxiv.
32 Libroiv,Contra Iulianum, capite 3 (tomox editionis novissimae [Parisiis, 1679]); epistolaclv, ad Macedonium; aliaslii etccxvii; aliascvii, ad Vitalem; sermoneclvi; aliasxii,De verbis Apostoli (tomov editionis novissimae);De spiritu et litera, capp. 27 et 28 (tomox in eadem editione);De civitate Dei, librov, cap. 12; lib.x, cap. 4; lib.xix, capp. 10, 20 et expressius 25 (tomovii in eadem editione); et alibi.
33 De qua cap.iii.
34 Epistolaclxvii; aliasxxix, ad Hieronymum, cap. 3, n. 11, et cap. 4, n. 14 (tomoii in novissima editione).
35 Ex lemmateiv [Proloquium, § 36].
36 Lem.iv [Proloquium, § 36].
37 Cosí, nell’errata‐corrige a stampa e ms., emendato «perturbationis».
38Principio, [§ 3].
39Principio, [§ 3].
40 Cap.xxxi.
41 Cap.xix. [Ma, per unlapsus, sfuggito al Vico, il testo ha «cap.xlv»].
42 Cap. eodem.
43 Cap.xix.
44 Lem.iii [Proloquium, § 35].
45 Testo: «Obbesio», corretto nelle postille marginali e nell’errata‐corrige ms. [Ed.].
46Dig.,i, 3 (De legibus), 13 («Nam, ut ait Paedius»).
47 Ulpiano, veramente, scrive: «vel interpretatione vel certe iurisdictione suppleri» [Ed.].
48 Cap.xviii.
49Institutiones Iustinianeae,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 2 («Ius autem gentium»).
50Institutiones, eodem titulo, § 11 («Sed naturalia quidem iura»).
51Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 11 («Novissime»).
52 Cosí il testo a stampa in correlazione al poco precedente «quia non integros». Ma nelle postille marginali e nei due errata‐corrige il Vico, quasi certamente per una svista, emendò «quia» in «quae», che guasta il senso [Ed.].
53 Lem.iii [Proloquium, § 35].
54De civitate Dei, lib.v, cap. 9.
55Dig.i, 1 (De iustitia et iure), 3.
56De legibusi, [5].
57 Cap.xi.
58 Cap.xiv.
59 In librisDe republica.
60 Cap.xlv.
61 UtDig.,l, 17 (De regulis iuris), 57 («Bona fides»);xxv, 1 (De actionibus empti et venditi), 1, § 1.
62 Cosí emendato, nei due errata‐corrige, «posterioris» del testo [Ed.].
63De officiis,iii, [14; e cfr.Topica, 9].
64 Cap.liv [da correggere, per altro, inxliii‐xlv].
65 Latissime lib.ii, [parteii, cap.iii].
66Institutiones,ii, 23 (De fideicommissariis hereditatibus), § 1.
67 Cap.xii.
68 Cap.xvii.
69 Cap.xliv.
70Principio, [§ 2].
71 Cap.xxxvii.
72Principio, [§ 3].
73 Cap.ii.
74Instit.,i, 4 (De ingenuis),pr.
75Dig.,xxiv, 1 (De donationibus inter virum et uxorem), 25 («Sed et si vir»).
76 InHeautontimorumeno, act.i, sc. 1.
77 «Humana» è aggiunto nei due errata‐corrige e nelle postille marginali [Ed.].
78 Cap.xi.
79 Cap.xiv.
80 Cosí, nei due errata‐corrige, emendato «pateant» del testo a stampa [Ed.].
81Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 10.
82 Cap.xlv.
83 Capite superiori.
84De civitate Dei, lib.ii, cap. 21.
85Institutiones,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 12.
86 Ut insistam exemplis cap.xliv, ad quae assume cap.lx.
87 Ut insistam exemplis cap.xliv, ad quae assume cap.lx.
88 Sunt vocabula quae Grotius ex graecis latina reddit.
89Dig.,i, 3 (De legibus), 41.
90Dig.,xxviii, 1 (Qui testamenta facere possunt et quemadmodum testamenta fiant), 3;xxxv, 2 (Ad legem falcidiam), 1,pr.
91Dig.,l, 16 (De verborum significatione), 120 («Verbis legis»).
92Dig.,xxvi, 1 (De tutelis), 8;xxvi, 2 (De testamentaria tutela), 29 («Ex sententia»).
93Dig.,i, 3 (De legibus), 1.
94 Cap.xi.
95Dig.,l, 17 (De regulis iuris), 206 («Iura naturae»).
96 Ut in titulis iurisAd legem Aquilliam [Inst.,ii, 20;Dig.,ix, 2;Cod. Iust.iii, 35].
97 Cap.xxvii.
98 Cap.xxx.
99Principio, [§ 2].
100 Cap.lviii.
101 Cap.xviii.
102 Cap.l etli.
103 Principio.
104 Cap.liv.
105 Cap.lxviii.
106 Cap.lxvi.
107 Cap.lxiv.
108 Cap.xli.
109 Cap.lxv.
110 Cap.xliv.
111Institutiones,i, 5 (De libertinis),pr.;Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 3.
112Dig., eodem titulo, 5.
113 Lemmateii [Proloquium, § 34].
114 AbUlpiano, inDig.,i, 1 (De iustitia et iure), 1, § 3 («Ius naturale»).
115Dig., eodem titulo, 3 («Ut vim»). — VideNotas, 7 [la seconda citazione è aggiunta nelle postille marginali].
116Dig., eodem titulo, 1, § 3 («Ius naturale»).
117 Cap.lv.
118Inst. Iust.,i, 2 (De iure naturali gentium et civili), § 2 [sic per 11; ma effettivamente il passo, nella forma in cui lo riferisce il Vico, appartiene alleInstitutiones di Gaio,i, 1, e cfr.Dig.,i, 1, 9].
119 Cap.xxxvi.
120Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 6.
121De civitate Dei, lib.v, cap. 10 et lib.vii, cap. 30 (to.viii in editione benedictina [Parisiis, 1679]);De Trinitate, lib.iii, cap. 4 (to.vi in eadem);De correptione et gratia, cap. 8, n. 52 (to.x in eadem).
122 Ex definitione honestatis supra proposita (cap.xviii).
123 Ex definitionibus veri certique supra allatis [Proloquium, §§ 30‐1].
124Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 6.
125Dig.,xi, 9, 12, § 1 [Ed.].
126Dig.,i, 3 (De legibus), 20 («Non omnium»).
127Dig., eod. lib., 21.
128Inst.,i, 1 (De iustitia et iure), § 4.
129Dig.,i, 3 (De legibus), 17 («Scire leges»).
130 Cap.xlvi.
131 Cap.iii.
132 Cap.lxiv.
133 Cap.lxx.
134 Cap.xliii.
135 Cap.xxxv.
136 VideNotas, 8 [postilla marginale].
137Historia, lib.lv [ove, piú che esplicitamente, Cassio Dione lo dice implicitamente, ossia coniando la voce ἀουκτώριτας, a proposito della differenza fra «senatusconsultum» e «auctoritas senatus»].
138Andria,v, 5, 4 [Ed.].
139ii, 2, 21‐4 [Ed.].
140 Invece nelDe bello civili,iii, 70 [Ed.].
141 Corr.: Dionigi Voss, che osserva, inoltre, tutt’altra cosa [Ed.].
142 Cap.x.
143 Cap.iii.
144 Cap.v.
145 Cap.xii.
146 ApudPlutarchum, inCamillo.
147 «Sapientis» agg. nelle postille marginali e nell’err. corr. ms. [Ed.].
148 Totius titulis iurisDe auctoritate tutorum [Inst.,i, 21;Dig.,xxvi, 8].
149 VideNotas, 10 [aggiunta marginale].
150 «Aut a Bruto» aggiunto nelle postille marginali e nei due errata‐corrige [Ed.].
151 VideNotas, 11 [aggiunta marginale].
152 Ex lectione Iusti Lipsii [Cosí corretto, nelle postille marginali e nell’erratacorrige ms., «Hotomani» del testo a stampa].
153Terentius,Heautontimorum., act.i, sc. 1.
154Etica a Nicomaco,viii, 12 (13), p. 1161 b 3‐5, ove, per altro, «strumento animato» (ὄργανον ἔμψυχον) è soltanto lo schiavo rispetto al padrone [Ed.].
155 Originariamente cominciava qui il cap.ciii, come si scorge dal numero ordinale, restato per disattenzione nel testo a stampa, ma espunto nelle postille marginali e nei due errata‐corrige [Ed.].
156 De qua diximus inProloquio [§ 3 sgg.].
157 Cosí emendato, nelle postille marginali, «quae» del testo a stampa [Ed.].
158Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 5.
159 VideDissertationes,i [postilla marginale].
160 Cosí le postille marginali e i due errata‐corrige emendano «thermae» [Ed.].
161 Lib.iii, cap.xv, to.vii, editione benedictina [Parisiis, 1679].
162 VideNotas, 11 [postilla marginale].
163 Cap.cii.
164 Testo: «fuit» [Ed.].
165 Cap.c.
166Miscellanea,i, 8.
167 Testo: «rep.» [Ed.].
168 Cap.xlv.
169 Cap.xlvi.
170 VideNotas, 12 [postilla marginale].
171 Cap.lxxxviii.
172 Cap.ciii.
173 Cap.xlvi.
174 Cap. eod.
175 Cap.civ.
176 VideNotas, 13 [postilla marginale].
177 Cap.civ.
178 Cap. eod.
179 Nel testo a stampa cominciava qui un altro capitolo, segnato per errore «cvii» (duplicato). Ma nelle postille marginali e nei due errata‐corrige questo numero ordinale venne espulso [Ed.].
180Dig.,i, 3 (De legibus), 1.
181 VideNotas, 14 [postilla marginale].
182 Cap.iii.
183 Cap.cvii.
184Dig.,i, 3 (De legibus), 2.
185 Cap.iii.
186 Cap.xciii.
187 Cap.xcix.
188 Cap.cii.
189 Cap.cvii.
190 VideNotas, 15 [postilla marginale].
191Cod. Iust.,i, 14 (De legibus et constitutionibus principum), 4 («Digna vox»).
192 Cap.iv.
193 Cap.xlviii.
194 Cap.lxxxii.
195Principio.
196 Cap.lxvi.
197 Cap.c.
198Dig.,i, 3 (De legibus), 41.
199Dig.,i, 3 (De legibus), 3 et [cfr.] 4.
200Dig., eodem titulo, 5.
201Dig., eodem titulo, 6.
202Dig., eodem titulo, 10, cum tribus sequentibus.
203Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 5 («His legibus»).
204 Cap.xcvii.
205 Cap.civ.
206 Cap.lxiii.
207Dig.,i, 3 (De legibus), 41.
208 Cap.iii.
209Dig.,l, 17 (De regulis iuris), 77 («Actus legitimi»).
210 Ut nosDe poeseos origine, libro secundo dicemus [Ma anziché nel capitolo sull’origine della poesia, cioè nelxii delDe constantia philologiae, l’accenno a Minerva astata si trova nel cap.xxiii].
211 Cap.civ.
212 Cosí emendato, nelle postille marginali e nei due errata‐corrige, «reip.» del testo [Ed.].
213 Cap.cxiii.
214 Libro secundo,De poeseos origine [De constantia philologiae, cap.xii].
215 Ibidem [Ma in realtá il Vico intendeva rimandare al cap.ix delDe constantia philologiae].
216 Cap.civ.
217 Cap.c.
218 Cap.cv [sic percxxv].
219 Cap.civ, in fine [§ 15 sgg.].
220Plutarchus, inTheseo.
221 VideNotas, 16 [postilla marginale].
222 Cap.civ, § «Sic optimi» [16].
223 Cap.civ.
224 Cap.cxvii.
225 Cap.cxxvii, in fine [§ 3].
226De iure belli et pacis,ii, 8, 1, 2.
227Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 11.
228 Cap.civ, § «Ad eam» [§ 18].
229 Cap.xcix etc.
230 Cap.ci cum duob. seqq.
231 Cap.civ.
232 Cap.cxvii.
233Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 5.
234 Quod primum iudicium de capite civis populum romanum Cicero,Pro Milone, testatur: quare id romanos ex iure minorum gentium accepisse necesse est.
235 Cap.civ, § «In statu» [§ 5].
236 Cap.cxviii.
237 Cap.cxxxiv.
238 Cap.cxiii.
239 Cap.c, § «Per veras autem» [§ 10].
240 Cap.civ, § «Idque est celebre ius nexi» [§ 22].
241 Cap.civ, § «Proinde» [§ 11].
242 Cosí corretto, nelle postille marginali e nei due errata‐corrige, «rapto» del testo [Ed.].
243 Cap.c, § «Ius autem» [§ 6] et cap.civ, § «In statu» [§ 5].
244 Cosí corretto, nelle postille marginali, «virtutem» [Ed.].
245 Ex vulgari lexicorum eruditione.
246Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 9 («Omnes populi»).
247 Cap.cxxx.
248Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 9.
249 Cap.xlvi, § «Igitur» [§ 2].
250 Cap.vi,vii etviii.
251 Cap.cxxvi.
252 Cap.xlv.
253 Per contrario ilVulteio,In Istitutiones iuris civilis a Iustiniano compositas commentarius(4) (Marburg, 1613), p. 11, scrive: «De iure naturali, gentium et civile» con la virgola [Ed.].
254 Cap.cxxviii.
255 Cap.c.
256 Cap.civ.
257 Cap.cxxix.
258 Cap.cxxxvi.
259 Cap.cxxvii.
260 Cap.civ, § «Sed et natura» [24].
261 Cap.civ, § «Ad eam» [18].
262Dig.,i, 4 (De constitutionibus principum), 1,pr.
263 Cap.civ, § «Ad eam» [18].
264 Cap.cxxxiv.
265Dig.,i, 3 (De legibus), 8.
266 Lib.x.
267Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2,pr.
268Plutarchus, inTheseo.
269Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 9.
270Inst.,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 10.
271 Cap.cxli, § «Atque hic» [2].
272 Cap.c.
273 Cap.cxxxviii, § «Optimatium» [2].
274 Cap. eod., (a) [5‐9].
275 Cap. eod., (a) [5‐9].
276 Cap.lxxviii.
277 Cap.lxxix.
278Dig.,i, 3 (De legibus), 8.
279 Cap.civ, § «Sed et» [24].
280 Cap.xxix etlxvi, (d) [5‐6].
281 Libro secundo ubiDe poeseos origine [parteii, cap. 12].
282 Cap.cxxxviii, § «Optimatium» [2].
283 Capite superiore.
284 Cap.cxvi.
285 Cap.cxl.
286Libro sexto Decretalium,i, 2 (De constitutionibus), 1.
287 Cap.cxli, § «Atque» [2].
288 Cap.cxxiv [sic perciv], § «Quod autem» [14].
289 Cap.cxxvii.
290 Id nobis faciet initiumHistoriae temporis obscuri [De constantia philologiae, cap. 19 sgg.].
291 Questa parentesi fu aggiunta nelle postille marginali [Ed.].
292 «Nux» aggiunto nelle postille marginali [Ed.].
293 VideNotas, 17 [postilla marginale].
294 Cap.civ, § «In statu» [5].
295 VideNotas, 18 [postilla marginale].
296 Dicto cap.civ, § «In statu» [5].
297 Dicto cap.civ, § «In statu» [5].
298 Cosí corretto, nelle postille marginali, «relegando» [Ed.].
299 Cap.civ, § «In statu» [5].
300 Cap.cxli.
301 Cap.cxxvii.
302 Cap.civ, § «In statu» [5].
303 Ibidem, § «Proinde» [11].
304 Ibidem.
305 VideNotas, 19 [postilla marginale].
306 Cap.civ, § «Proinde» [11].
307 Ibidem, § «In statu» [5].
308 VideNotas, 20 [postilla marginale].
309 Cap.cxxvii.
310 «Quam» aggiunto nelle postille marginali e nell’errata‐corrige ms. [Ed.].
311 Cap.cxxviii.
312 Cap.cxli.
313 Cap.cxxvii.
314 Cap.cxxvii, circa finem.
315 Cap.cxli, § «Atque» [2].
316 Cap.cxlviii, § «Quod autem» [4].
317Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 3 («Exactis»).
318Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 11 («Iisdem»).
319Dig., eod. tit., 2, § 6, vers. «Et ita».
320Annotationes in Pandectas, commentarium ad legem alteramDe origine iuris (i, 2).
321Suetonius, inAugusto, cap. 64.
322 Lemm.iii [Prol., § 35].
323 Cap.lx.
324 Cap.lxiv.
325 Cap.lxxxvi.
326 Cap.cviii, § «Libertas» [3].
327 Ex definitione veri [Prol., § 31].
328 Principio.
329 Cap.ciii.
330 Cap.civ.
331 Cap.cv etcxliv.
332 Ex definitione certi [Prol., § 31].
333 Cap.cxvii.
334 Cap.cxliv.
335 VideNotas, 21 [postilla marginale].
336 Principio.
337 Cap.xxvii.
338 Cap.xxxv.
339 Cap.xxxiii.
340 Cap.cxvii.
341 In prooemio.
342 Ex definitione veri [Proloquium, § 31].
343 Dicto cap.cxvii.
344Dig.,i, 3 (De legibus), 30 («Fraus»).
345 Principio.
346Dig.,i, 3 (De legibus), 26 et 27 («Non est novum» et «Ideo, quia»).
347Dig., eod. tit., 28 («Sed et posteriores»).
348 Cap.civ, § «Sed quae» [2].
349 Cap.cxxiv [sic per capp.lxxiv,cxxxviii].
350 VideNotas, 22 [postilla marginale].
351 Cap.cxlix, § «Sed et» [6], in fine.
352 Cap.xliv.
353 Cap.cxxxvi.
354 VideNotas, 23 [post. marg.].
355 Principio, et cap.xlv et cap.l.
356 Lemm.ii, [Proloquium, § 34].
357 Cosí corretto, nei due errata‐corrige, «hebraicus» [Ed.].
358 Cap.civ, § «In statu» [5].
359 Cap. eod., § «Proinde» [11].
360 Principio et cap.xlv et cap.l.
361 Dicto cap.civ, § «Atque» [19].
362 Cap.civ, § «Atque» [19].
363Tacitus,Annales,i, 1 [Ed.].
364 Cap.lxix.
365 Cap.c.
366Plutarchus, inTheseo.
367Idem, inLycurgo.
368 Cap.lxiii.
369 VideNotas, 24 [postilla marginale].
370 Tab.xi ex ordinatione Iacobi Gothofredi.
371Tacitus,Annales,i, 7 [Ed.].
372 VideNotas, 25 [postilla marginale].
373 Capp.cxv etcxvi.
374Tacitus,Annales,i, 3 [Ed.].
375 Ibidem, 15 [Ed.].
376 VideNotas, 26 [postilla marginale].
377 Cap.cxl.
378Cod. Iust.,vi, 23 (De testamentis), 3.
379 Cap.cxl.
380 Cap.cxxxviii, (a) [5‐9].
381Cassii Dionis,liii [18, p. 582e].
382Cod. Iust.,vi, 23 (De testamentis), 3.
383 Capp.cxvi etcxlvii.
384 Cap.clxviii.
385Cod. Iust.,iv, 28 (Ad senatusconsultum Macedonianum), 7.
386Livius,vii, 12 [Ed.].
387 Cap.cxxx.
388 Sive tanquam dominus imperii et iuris romani cum libera administratione [postilla marginale non rifusa poi nelleNotae].
389 Capiteclxi, § «Namque» [27].
390 Le parole comprese nei tratti furono aggiunte nei due errata‐corrige [Ed.].
391 VideNotas, 27 [postilla marginale].
392 Cap.clvii, § «Ubi optimates» [3].
393 Cap.clxi.
394 Cap.clxiv.
395 Cap.cxxxi.
396Institutiones,ii, 10 (De testamentis ordinandis), § 3 («Sed cum paullatim»).
397 Cap.cxxi.
398 Cap.cxlviii.
399 Cap.cxli, § «Atque hic» [2].
400 InHistoria iuris [Dig.,i, 2,De origine iuris, 2, § 3, ove, per altro, si parla soltanto di «ius incertum»].
401 Cap.cv,cvi.
402 InHistoria iuris [Dig., l. c., § 6].
403 VideNotas, 28 [postilla marginale].
404Hermannus Vulteius inCommentario in Institutiones, hoc loco.
405 Cap.civ, § «In statu» [5].
406 Immo ex perpetua huc usque dictorum serie.
407Dig.,i, 3 (De legibus), 2. VideNotas, 29 [la seconda citazione è una postilla marginale].
408Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 1.
409 Cap.cv etcvi.
410 Cap.civ.
411 Cap.cxlix.
412 Cap.cv etcvi.
413 Cap.cxlix.
414 Cap.civ, § «Sed et natura» [24].
415 Cap.cxxxvii.
416 Cap.cxxiv.
417 Cap.cxxxv.
418 Cap.clxix, [§ 6].
419 Quae principio fuisse necesse est praedura ligna curva ac proinde serpentis dentes [postilla marginale non rifusa nelleNotae].
420 Qui orti sunt quirites hastis armati [postilla marginale non rifusa nelleNotae].
421 Cap.clxix.
422 Cap.cxviii,cxxxiv,cxxxv.
423 Cap.cxxxviii, § «Libera» [4];Bernardus Segnius inEthica Aristotelis [piú esattamente, nelTrattato dei governi di Aristotile,tradotto di greco in lingua vulgare fiorentina, Firenze, 1549, p. 187, ove, per altro, Aristotele e il traduttore dicono tutt’altra cosa].
424 VideNotas, 30 [postilla marginale].
425 VideNotas, 31 [postilla marginale].
426 VideNotas, 32 [postilla marginale].
427 VideNotas, 33 [postilla marginale].
428Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 41 («Ex his auditoribus»).
429Dig., eodem titulo, 2, § 47 («Fuit et alius»).
430Dig., eodem titulo, 2, § 2 («Tulerunt et sequentes»).
431Dig., eodem titulo, 2, § 7 («Postea»).
432 Ex capitecxxxviii, § «Optimatium» [2].
433 Nel testo a stampa seguiva: «exempli gratia, de poenis de foenore moderando». Ma nelle emendazioni soggiunte alDe constantia iurisprudentis è scritto: «Dele [haec] verba, quae ex auctografo, de re alia exarato neque deleto, irrepsere» [Ed.].
434 Cap.clxiii.
435Dig.,xli, 3 (De usurpationibus et usucapionibus), 4, in fine, ubiCuiacius.
436 Cap.cxxiv.
437Caelius [Rodiginus],Epistolae familiares, lib.viii.
438Dig.,xli, 3 (De usurpationibus et usucapionibus), 4, § 6;Institut.,ii, 6 (De usucapionibus et longi temporis praescriptione), § 2 («Furtivae»).
439[Aulus] Gellius,Noctes Atticae,xiv, caput ultimum [8].
440Dig.,xli, 3 (De usurpationibus et usucapionibus), 33, § 2;Institut., l. c.
441 InDig.,ix, 2 (Ad legem Aquilliam), 1.
442Livius, lib.ii [Per un evidente errore di stampa, il testo ha: «annocclxxx»].
443Dionysius, lib.ix.
444Dig.,xxviii, 2 (De liberis et posthumis heredibus instituendis vel exheredandis), 29 («Gallus»).
445Livius, lib.vii.
446Tacitus,Annales,v, [sic pervi, 16].
447 Cap.clxiii.
448 LibroDe nostri temporis studiorum ratione cum antiquorum collata.
449Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 3 («Exactis»).
450De oratore,i, 44 [Ed.].
451 Cap.cxxiii [sic perclxxiii, § 15].
452 Nel testo seguiva «erat», espunto da una postilla marginale [Ed.].
453 Cap.cxvii.
454 Cap.cxvii.
455 Cap.cxxxviii, § «Optimatium» [2].
456Institut.,i, 1 (De iure naturali, gentium et civili), § 3 («Constat autem»).
457 Cap.cxxiv.
458 Nel ms. del Vico cominciava qui un altro capitolo, segnato per disattenzione anch’esso col numeroclxxxii, restato nel testo a stampa, ma espunto nelle postille marginali [Ed.].
459 Cap.cxvii.
460 Cap.cxxv.
461Dig.,xxviii, 2 (De liberis et posthumis heredibus instituendis vel exheredandis), 23;Institut.,i, 11 («De adoptionibus»), § 4 («Minorem»).
462 Cap.cxxxvi.
463 Cap.cxxiv.
464 Cap.clxviii.
465 Cap.civ, § «Atque id est ius» [21].
466 Cap.cv,cxvii,cxxxiv.
467 VideNotas, 34 [postilla marginale].
468 L’esempio addotto fra parentesi è una postilla marginale non rifusa nelleNotae [Ed.].
469Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 37 («Fuit»).
470Dig., l. c., vers. «Caius».
471 Cap.cxli, § «Atque» [2].
472 VidesNotas, 35 [postilla marginale].
473 Cap.clxix.
474 Cap.clxx.
475 Cap.clxx, § «Haec disseruimus» [2].
476 Cap.xlvi, § «Igitur» [2].
477 Ibidem.
478 Cap.cxxvi.
479Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 4 («His legibus latis»), vers. «Haec disputatio».
480 In disquisitione legisXII Tabularum, libroii [parteii, cap. 36‐7].
481Dig.,i, 8 (De divisione rerum et qualitate), 1, § 1; unde Iustinianus a Gaio principium sumit:Instit.,ii, 2 (De rebus corporalibus et incorporalibus), [§ 1].
482 PraestantissimusArnoldus Vinnius,In quatuor libros Institutionum imperialium commentarius, hoc titulo, principio, nota 2 [edit. Lugduni Batavorum, p. 126] haec ridet. Tu iudica meritum.
483 Cap.xcvii, cap.civ, § «Per hanc» [13]; cap.cxix.
484 Cap.civ, § «In statu» [5].
485 Cap.c, § «Id divido», cum tribus sequentibus [2‐5].
486 VideNotas, 36 [postilla marginale].
487Dig.,xxxviii, 10 (De gradibus et affinis et nominibus eorum), 9.
488 «Inchoavit, duxit» agg. nelle postille marginali [Ed.].
489 Cap.cxlix, § «Utrum» [5].
490 VideNotas, 37 [postilla marginale].
491Dig.,l, 16 (De verborum significatione), 86.
492 Cap.xliv.
493Dig.,i, 3 (De legibus), 37.
494 Cap.cxli.
495 Nel testo a stampa seguiva «quoque», espunto dalle postille marginali e dai due errata‐corrige [Ed.].
496 Cap.clxi.
497 Cap.clxxiii.
498 Cap.civ, § «Atque» et sequentibus [19 sgg.].
499 Cap.cxxiv.
500Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 5 («His legibus latis»).
501Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 7, § 1 («Ius praetorium»).
502 Testo: «composita, quae» [Ed.].
503 Ut diximus inOperis proloquio, [§ 24].
504Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 1.
505 Cap.lxxviii etlxxix.
506 Cap.xxvii.
507 Cap.cxlii.
508 Cap.clxxxvii.
509 Cap. eodem.
510 Cap.cxlix, § «Ad haec» [7].
511 Cap.cxli, § «Atque» [2].
512 Cfr.Dissertationes,ii [Ed.].
513 Cap.clii.
514 Cap.clxiii.
515 Cap.clxxiii, § «Ceterum» [3] cum sequentibus.
516 Cap.clxxxxi, § «In republica mere optimatium» [3].
517De legibus, lib.i.
518 Cap.clxi, § «Namque» [2].
519 Cap. eodem [ma corr. cap.clxiii].
520 Cap.clxxvi.
521 Cap.cxlix, § «Ad haec» [7].
522 Testo: «Sempronii condemna, iudex».
523 Cap.cxxxvii [corr.:clxxxvii].
524Annales,iii, 27 [Ed.].
525 InCommentario Orationibus Ciceronis.
526 Cap.clxiii.
527 Cap.clviii, § «At hercule» [4].
528 Cap.cxlix, in principio et § «Ad haec» [1 e 7].
529 Cap.clxiii.
530 Cap.clxxxi.
531 Cap.clxxxvii, in principio et § «Et hac» [1 e 8].
532 Manca, nelle note a piè di pagina, quella corrispondente al richiamo pur segnato nel testo. Comunque il Vico voleva rimandare al cap.cxxi, § 4 [Ed.].
533Instit.,iii, 30 (Quibus modis tollitur obligatio), § 2.
534 Totis titulis iurisDe rebus creditis [Dig.,xii, 1;Cod. Iust.,iv, 1].
535Cod. Iust.,iii, 31 (De petitione hereditatis), 12, [§ 3].
536Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 6, vers. «Et ita».
537 Ad ornatumInst.,iv, 12 (De perpetuis et temporalibus actionibus et quae ad heredes et in heredes transeunt), § 2.
538 AdInstit.,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 10 («Et non ineleganter»).
539 Non de qua diximus cap.cxli, § «Atque» [2].
540 Cap.clxiii.
541 A cap. [clvii] usque ad cap.clxvii.
542 Cap.clxxxvii.
543 Cap.clxxi, § «Hinc aperiuntur» [8].
544 Cap.clxxi, § «At Servius» [2].
545 Cosí, nelle postille marginali, corretto «quis», che le edizioni Ferrari mutano in «quibus» [Ed.].
546 Cap.clxxii.
547 Cap.cvc.
548 Cap.cxli, § «Atque» [2], in fine.
549 In eiusVita, cap. 33.
550Instit.,ii, 23 (De fideicommissariis hereditatibus), § 1.
551Instit.,ii, 25 (De codicillis), § 1.
552Instit.,ii, 23 (De fideicommissariis hereditatibus), § 1.
553Instit.,ii, 25 (De codicillis), § 1.
554Instit., eod. tit., §i.
555 Cap.cxxviii, § «Iuris autem» [2].
556Instit.,ii, 23 (De fideicommissariis hereditatibus), § 1.
557Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 47, vers. «Primus divus Augustus».
558Instit.,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 8 («Responsa prudentum»).
559Instit., l. c.
560 Cfr.Notae, 43 [Ed.].
561 Cap.cci, § «Ad hanc formam» [2].
562Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 47, vers. «Hi duo».
563Tacito,Annales,iii, 75 [Ed.].
564 VideNotas, 39 [postilla marginale].
565Dig., l. c.
566 Cap.clxxxv, § «Hanc a gentibus» [11].
567 Dicto capite, § «Nam quod Celsus» [12].
568 Cap.clxxxv, § «Namque» [3].
569Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 5 («His legibus latis»).
570Dig., § cit., vers. «Haec disputatio».
571Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 47, vers. «Primus divus Augustus».
572Cod. Iustin.,ii, 58 (De formulis sublatis).
573 Cap.cxxviii, § «Iuris autem optimi» [2].
574 Cap.cxxxiv.
575 Cap.ci,cii,ciii,civ.
576 Dicto capiteciv, § «Sic optimi» et § «Atque id est ius optimum» [16 e 21].
577 VideNotas, 40 [postilla marginale].
578 Cap.cxxiii et cap.cxxxiii.
579 Cap.cxxiv et cap.cxxix.
580 Cap.cxxvii: videNotas, 41 [la seconda citazione fu aggiunta nelle postille marginali].
581 Testo: «plerumque» [Ed.].
582 Cap.civ, § «Ad eam» [18].
583 Cap.clxxi, § «At Servius» [2].
584Dig.i, 5 (De statu hominum), 17 («In orbe»).
585Cod. Iustin.,vii, 31 (De usucapione transformanda), 1.
586 VideNotas, 47 [postilla marginale].
587 Cosí corretto, nelle postille marginali, «oppugnatur» [Ed.].
588 Cosí corretto, nelle postille marginali, «oppugnantur» [Ed.].
589 Cap.clxxxiv.
590 Cap.clxxi.
591 Cap.ccv, cum septem sequentibus.
592 Cap.xxxv.